نشریه پژوهش در هنر و علوم انسانی
پیاپی 28 (شهریور 1399)

هرها همواره در طی دوره های مختلف تاریخی مورد توجه جامعه بشری بوده است. این اشیا نشاندهنده هویت افراد مختلف بوده که به این وسیله فرمان خود را تایید میکردهاند. نوشته های مهر عالوه بر زیبایی ظاهری جنبه های مختلف تفکر اجتماعی، فرهنگی و سیاسی افراد را بیان می کنند. در دوره قاجار داشتن مهر مورد توجه کلیه اقشار جامعه قرار گرفت و کلیه افراد از شاهان و شاهزادگان گرفته تا کشاورزان صاحب مهر شده بودند. زنان قشری از جامعه قاجار بودند که با توجه به شرایط اجتماعی آن دوره مهرهای زیادی از آنان معرفی نشده است. این پژوهش با هدف معرفی نوشته های مهرهای زنان به جهت شناسایی هویت و جایگاه اجتماعی و نیز باورهای مذهبی و سیاسی آنان مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. برای رسیدن به پاسخ این پرسشها از روش تاریخی و توصیفی تحلیلی بهره گرفته شده است. اطلاعات و داده های مورد نیاز این تحقیق از طریق میدانی و کتابخانه ای گردآوری شدهاست. در این پژوهش روش تجزیه و تحلیل داده ها نیز کیفی است. نتایج تحقیق نشان میدهد که زنان این عهد با توجه به جایگاه و مقام اجتماعی خود از مهرها با مضمون های مختلفی استفاده میکردند و سجع (نوشته) مهر نشان دهندهی شخصیت مذهبی و جایگاه اجتماعی آنان بوده است.

ریچارد رورتی در رابطه دین و علم در فرهنگ غربی معتقد است که از قرن هفده به بعد فلسفه نقش میانجی را بین این دو بازی کرده است تا هرکدام قابلیتهای توصیفی و پیشگویانه خود را بهتر بشناسند. چنین تنشی در فرهنگهای شرقی وجود ندارد و اساسا فلسفه چنین نقشی را بر عهده نگرفته است. مقاله حاضر با طرح تنش بین عرفان و کالم در فرهنگ ایرانی به عنوان جایگزین تقابل غربی دین و علم، سعی دارد به تحلیل نقش این تنش در مبانی زیبایی شناسی بپردازد. ادبیات و شعر کلاسیک فارسی گواه خوبی بر این مدعا است که تنشی دایمی بین دو رویکرد عرفانی یا اهل باطن و رویکرد کلامی، فقهی یا اهل ظاهر برقرار بوده است و هر دو گروه سعی کرده اند دیگری را به کج فهمی و یا بی دینی متهم کنند. در دوران معاصر این تنش همچنان حضور دارد. نوشته حاضر روش شناسی حوزه مطالعاتی زیبایی شناسی است که با تحلیل و تطبیق رویکردهای مختلف مقدمات و مبادی ورودی بحث را فراهم میکند. از طریق بازخوانی این تعارض و یافتن مصادیق و معانی آن می توان ریشه های نظری هنر و زیبایی شناسی را باز یافت و امروزی کرد.

معماری دوره ایلخانی دارای آثاری باشکوه مزین به انواع تزیینات معماری است. مسجد – مدرسه امامیه اصفهان از جمله بناهای این دوره است که از نظر ساختار و تزیینات معماری حایز اهمیت است. شاخصترین آرایه های معماری به کاررفته در این بنا، تزیینات کاشی کاری و کتیبه نگاریهای زیبای آن است. بنابراین هدف از پژوهش حاضر بازشناسی مختصر مسجد–مدرسه امامیه و طبقه بندی و گونه شناسی ساختار ظاهری و مضامین تزیینات کاشی کاری بنای مذکور هست. پرسش اصلی این است که: بر اساس معیارهای ترسیم شده در پژوهش، تزیینات کاشی کاری مدرسه امامیه از منظر ساختار و مضامین دربرگیرنده چه گونه هایی است و ویژگیهای شاخص آنها چه می باشد؟ روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و تحلیل یافته ها، کیفی است. نتایج حاصل از بررسی ها موید آن است که تزیینات کاشی کاری مسجد- مدرسه امامیه با استفاده از انواع تکنیک های کاشی معرق، معقلی و هفترنگ اجرا شده اند و از نظر نقش شامل نقوش هندسی، گردان (ختایی و اسلیمی) و کتیبه ها می شوند؛ این کتیبه ها مزین به خطوط ثلث، کوفی تزیینی و کوفی بنایی و شامل مضامین قرآنی، احادیث، اسماء و صفات الهی و اسامی خلفای اهل تسنن و ایمه اطهار است.

قالی های روستایی استان چهارمحال و بختیاری دارای تنوع بسیار گسترده و قابل توجهی میباشد، مجموعهای از طرحهای خشتی، قابی، درختی، تکراری سرتاسری و لچک ترنج در این مجموعه می گنجد. این بررسی با تمرکز بر قالی های ترنجی منطقه به طبقهبندی آنها پرداخته و اجزاء و ملحقات این مجموعه مورد واکاوی قرار خواهد گرفت. همچنین به دلیل گسترده بودن این گروه از طرح ها، تمرکز بر نمونه های اصیل حوزه های موردبحث بوده و طرحهای جهادی و جدیدی که در 30ساله اخیر در منطقه رواج یافته است، در این مجموعه نمی گنجد. سوالات مطرح شده عبارت اند از: انواع طرح های ترنجی در منطقه و حوزه های بافت آن کدام است؟ تزیینات و ملحقات هر حوزه چیست؟ نقاط مشترک و یا تفاوت طرح ترنجی در هر حوزه بافت چیست؟ رایج ترین فرمها کدامند؟ و فراوانی فرم ترنج در کدام مناطق بیشتر است؟ پژوهش پیش رو به شیوه تحلیلی-توصیفی بر پایه تطبیق داده ها انجامگرفته و نتایج به دست آمده بیانگر آن است که فرم ترنج در منطقه از فراوانی گستردهای برخوردار میباشد و لیکن هر حوزه دارای ترنج خاص خود بوده که دارای نقاط اشتراک و افتراق با سایر حوزه ها می باشد.

یکی از مهم ترین مسایل مورد بحث در معرفت شناسی فضیلت معاصر رابطه بین قوای ذهنی و فضایل فکری است. معرفت شناسان فضیلت پذیرفتند که فضایل برتریهای عامل هستند، درحالیکه اعتمادگراها به یگانگی فضایل فکری و قوای ذهنی باور دارند و استدلال میکنند که فضایل فکری همان قوای ذهنی همچون بینایی، حافظه و درون گری هستند و با تمرین و ممارست بهبود پیداکرده و به انسانها در دستیابی به باورهای صادق کمک میکند، مسئولیت گراها استدلال کردند که فضایل فکری ویژگیهای منشی شخصی هستند که به صورت ارادی توسط انسانها به وجود می آیند و متمایز از قوای ذهنی هستند. در این پژوهش تحلیلی با استفاده از داده های معرفت شناختی و اخالقی در ادبیات موضوع، مولفه های اساسی دیدگاه اعتمادگرایی و مسئولیت گرایی فضیلت استخراج و نقش هرکدام در شکل گیری این نظریه تبیین گردید، سپس نقاط ضعف و قوت دیدگاه آنان درباره رابطه قوای ذهنی و فضایل فکری موردبحث و ارزیابی قرار گرفت.

در رویکرد به فرش ایرانی به مثابه ی یک هنر، آنچه گاه از نظرها دور مانده است ارتباط محتوای این هنر با جهان بالایی و اسطوره ای و به کارگیری عناصر نمادین در این حوزه است. جهان پیرامونی که تجلی آن را به بی واسطه ترین و مستقیم ترین وجه در هنر و اثر قالیباف می بینیم. با توجه به مفاهیم و تعاریفی که در حوزه اسطوره ارایه می شود می توان دریافت که دامنه کاربرد نماد و نشانه و اسطوره در تمامی حیطه های زندگی اجتماعی و انفرادی وارد شده است، مصداق این کاربرد را باید در ورود این عناصر به ادبیات، فلسفه، دین و مذهب و جامعه شناسی و هنرجست و جو کرد. بررسی ارتباط بین نقوش فرش، اسطوره و نشانه شناسی و بهره گیری از نمادها عالوه بر آن که غنای جایگاه نماد و نشانه را در اعصار متفاوت مشخص می سازد، هم چنین بر غنای معنوی و زیبایی ظاهری فرشهای ایرانی افزوده و چهره می گشاید.در پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی در کنار مطالعه اسنادی به این سوال که گونه بندی شکلی و فرمی درخت در ساختار فرش ایرانی به چه صورت بوده است پاسخ داده میشود. هدف طراحی اسالمی وحدت و ابدیت است. همبستگی یک یک نگاره ها و گسترش آنها تا بی نهایت، به طوری که نگارنده نقش اسلامی، خود را "جزیی" از "کل" می بیند و احساس می کند که تمامی هستی در حرکت مداوم و ابدی است.

وجودیت هنر را میتوان از تخیل انسان مورد تجلی قرار داد به بیانی دگر انسان می تواند با جذابیت وجودیت هنر در رابطه با هنرهای وابسته به آن نهان پیدا میکند و با آن نقش چشمگیری در زندگی پدید آورد. هنر در رابطه با هنرهای بصری وابسته دیگر توامان با تاریخ، فرهنگ، مذهب، جغرافیا و سیاست در بین هنرها مشخص می گردد همچنین هنر چیزی فراتر از بینش معماری، نقاشی، مجسمه سازی و لاغیر میتوان مدنظر قرار گرفت. بحث هنر همانطور که گفته شد چیزی فراتر بوده که در این پژوهش به قسمتی ناچیز هنر پرادخته، که بیان کننده آشنایی با قسمتی از چیستی هنر از شناخت و ارزیابی هنر از زمان و مکان مورد تبیین قرار گرفته شده است. منشا هنر و آفرینش هنری در نزد پروردگار توسط خلیفه الهی یعنی انسان، با الهام آفرینشات در وجودیت هنر بهنمایش گذاشته میشود و نقش مهمی در ایفای خلاقیت، کمال، زیبایی، و از همه والاتر تخیلات انسان که منشا آفرینشهای هنری در عالم هنری بوده همچنین کارکرد هنر تمایزی بین فرم و تاکید بر وجود مخاطب القاء مینماید و تا ادراکات حسی بر وجود انسان بازگو میکند که این موضوع سیطره هویت او میباشد. هنر ابزاری موثر در به تحقق رسیدن معنای اثر هنری بوده و شیوه تهیه این ابزار متاثر از وجود انسان هنرمند بوده و این نتیجه زحمات هنرمند در تاثیرات خود با اثر تبیین میگردد. روش تحقیق در این پژوهش بااستفاده از نوع روش تحقیقی توصیفی – تحلیلی بهره گرفته که سعی گردیده با جمع آوری و گردآوری اسناد و اطلاعات به شیوه کتابخانه ای و مستندات مکتوب براساس موضوع روند پژوهش با مفاهیم مرتبط استوار و با بررسی دقیق مورد واکاوی – تجزیه و تحلیل داده های اطلاعات، استخراج گردیده برخوردار میباشد. بنابراین وجودیت هنر در رابطه با هنرهای وابسته به آن امری گسترده بوده که با این پژوهش تلاش گردیده تا به موضوع هنر دیدگاهی گسترده تر تبیین گردد تا ابزاری منحصربه فرد برای پدیده های سایر آفرینش هات برخوردار گردد. هنر رابطه مستقیمی با تفکرات آدمی در هر دوره تاریخی بوده و نمیتوان آنها را از یکدیگر جدا نمود حال آنکه خلق اثر با تخیل انسان هنرمند باشد آن اثر تضمینی برای اهداف هویت بقاء انسان در سیطره تاریخ به حساب آمده و در درگاه عالم هستی جاودانه خواهد ماند.