فصلنامه جغرافیای طبیعی
پیاپی 47 (بهار 1399)

جزایر حرارتی شهری یکی از معمول ترین پدیده های اقلیمی شهری است که در آن بعضی از مناطق شهری به ویژه مراکز شهرها چند درجه از مناطق اطراف خود گرمتر می شوند. مطالعه این پدیده و بررسی ساز وکار آن برای برنامه ریزی های شهری اهمیت بسیار زیادی دارد.  این تحقیق از نظر روش تحلیلی و از نظر هدف کاربردی بوده و با هدف بررسی تاثیر کاربری ها بر روی حرارت شهر بیابانی یزد انجام شده است. برای تحلیل این رابطه از تصاویر سال 2005 و 2015 ماهواره Terra سنجنده Aster استفاده شده است. نتایج بررسی های به عمل آمده نشان می دهد که گسترش فیزیکی شهر یزد در دوره های مختلف تاریخی، باعث پیشروی این شهر در سطوح نمکزار و ماسه زار حاشیه ای شده به گونه ای که نواحی ساختمانی و آسفالتی، افزایش و نواحی نمکزار و ماسه زار و زمین های بایر حاشیه شهر کاهش یافته است. در نتیجه عمده جزایر حرارتی شهر یزد در نواحی حاشیه ای و زمین های بایر شکل گرفته است. در همین راستا همبستگی منفی بین دو متغیر پوشش گیاهی و دمای سطح زمین در طول دوره 10 ساله مشاهده می شود که نشانگر آن است که همزمان با کاهش فضای سبز بر وسعت جزایر گرمایی افزوده شده است.

سیستم های طبقه بندی اقلیم، ابزارهای مهم برای درک مشخصه های اقلیم یک منطقه می باشند. هدف اصلی این طبقه بندی ها، تعیین انواع مدهای اقلیم و یافتن شباهت ها و تمایز وتغییرپذیری در الگوهای اقلیم می باشد.مناطق اقلیمی در معرض تهدیدات ناشی از گرمایش جهانی و تغییرات اقلیم قرار دارند. این بررسی، با هدف ارزیابی جابه جایی احتمالی مرزهای اقلیم در فلات بلوچستان پاکستان و اثرات بالقوه آن بر ایران بر پایه روش بهبود یافته کوپن-گایگر انجام گرفته است.داده های مقیاس ماهانه بارش و دما در دوره 2017-1900 از پایگاه داده دانشگاه دلاور اساس این پژوهش را شکل می دهند. نتایج طبقه بندی، بیانگر حاکمیت اقلیم های بیابانی گرم و سرددر منطقه مورد مطالعه می باشد.گستره اقلیم بیابانی گرم، مناطق جنوبی و غربی می باشد. در حالی که، اقلیم بیابانی سرد، در مناطق شمالی و غربی نمود دارد. در دهه های اخیر، دامنه اقلیم بیابانی سرد به طور محسوس کاهش داشته و از حدود 65-55 به حدود 55-50 درصد رسیده است. در مقابل، دامنه اقلیم بیابانی گرمدر پاسخ به این شرایط، افزایش و از حدود 45-35 به حدود 50-45 درصد رسیده است. بنابراین، دامنه اقلیم بیابانی گرم در دهه های اخیر با روند افزایشی سبب محدود شدن اقلیم بیابانی سرد گردیده  و پیش بینی می شود این شرایط در آینده نیز تداوم داشته باشد. این شرایط سبب کاهش کیفیت محیط و منابع به ویژه در سرزمین های همجوار با ایران گردیده و می تواند چالش های مهم از قبیل مهاجرت های اقلیمی ، امنیت مرز و سلامت در برداشته باشد.نتایج این بررسی می تواند سهم قابل توجهی در اتخاذ سیاست های آینده نگرانه برای رویارویی با اثرات و چالش های تغییراقلیم منطقه موردمطالعه بر روی مناطق مرزی ایران ایفا کند.

دما و بارش به دلیل تغییرات قابل ملاحظه زمانیومکانیاز مهم ترین عناصر اقلیمی در بررسی تغییرات اقلیمی هستندو چشم انداز تغییرات آن ها در برنامه ریزی ها و مخاطرات محیطیاز اهمیت زیادیبرخوردار است. لذا در این پژوهش به بررسی چشم انداز آیندهتغییرات دما و بارش درسواحل جنوبی دریای خزر پرداخته شد. بدین منظور از داده های مدل جهانی CanESM2 به صورت شبکه ایتحت تاثیر سه سناریوی RCP2.6،RCP 4.5 و RCP 8.5با کاربست مدل ریزمقیاس گردانی SDSM بهره گرفته شد و تغییرات دما و بارش به صورت ماهانه و دوره ایدر سه دوره آینده (2050-2021، 2080-2051 و 2100-2081) نسبت به دوره پایه (2018-1989) مورد بررسی قرار گرفت. جهت واسنجی و صحت سنجی مدل SDSM از داده های مشاهداتی ایستگاهی و داده های NCEP و همچنین شاخص های MAE، MSE، RMSE و R2 استفاده شد. نتایج نشان داد که مدل SDSM توانایی لازم جهت شبیه سازی تغییرات دما و بارش در منطقه مورد مطالعه را دارد. بر اساس نتایج حاصل از خروجی مدل CanESM2، مقدار دمای حداقل و حداکثر در همه ادوار مورد بررسی و در هر دوره نسبت به دوره قبل افزایش خواهد یافت که میزان آن به طور متوسط برای دمای حداقلو حداکثر به ترتیببرابر با 2 و 2/2 درجه سلسیوس نسبت به دوره پایه خواهد بود. بیشترین تغییرات دمایی نیز مربوط به نواحی غربی منطقه مورد مطالعه می باشد. چشم انداز تغییرات بارش نیز نشان داد که به جز ایستگاه گرگان در سایر ایستگاه های مورد مطالعه میزان بارش در همه ادوار آینده نسبت به دوره پایه کاهش پیدا خواهد کرد که میزان آن به طور متوسط در طول دوره آینده (2100-2021) برابر با 6/3 درصد خواهد بود. بیشترین تغییرات آن نیز مربوط به نواحی مرکزی و سپس غربی منطقه مورد مطالعه است. همچنین سناریوRCP8.5 بیشترین تغییرات دما و بارش را نشان داد.

پهنه های پوشیده از برف و نوسانات آن یکی از مولفه های مهم در بررسی های اقلیمی و هیدرولوژیک می باشد که البته در ترکیب با توپوگرافی زمین و مشخصات ناهمواری ها می تواند در منابع آب و شناخت نسبت ها و روابط بین مولفه های محیطی مورد استفاده قرار گیرد. در این راستا وضعیت دمای سطح زمین و ارتباط آن با مولفه محیطی برف-پوش موردتوجه قرار گرفت. ارتباط این مولفه های محیطی با جهت شیب زمین که نقش بسزایی در ماندگاری و حفظ برف-پوش دارد، در ارتفاعات البرز مرکزی واقع در شمال ایران مد نظر قرار گرفت. بدین منظور از داده های پوش-برف و دمای سطح زمین ماهواره ترا و آکوا سنجنده مادیس در بازه زمانی 2003 تا 2018 استفاده شد. داده های پوشش برف باقدرت تفکیک مکانی 500 مترباا ستفاده ازبرنامه نویسی پایتون در ارتباط با مولفه توپوگرافیک جهت شیب درفضای مدلساز یرقومی زمین باتکنیک پردازش رستری پنجره متحرک و تکنیک آنالیز سلول به سلول،تحلیل گردید.ارتباط واضحی بین جهت شیب زمین و درصد برف-پوش مشاهده شد. دمای سطح زمین و برف-پوش دارای روند معکوس، خصوصا در فصول زمستان و پاییز هستند. اختلاف بارزی بین دمای سطح زمین در دامنه های جنوبی و شمالی البرز مرکزی مشاهده می شود که علاوه بر جهت شیب، رطوبت دریای خزر و نیز پوشش گیاهی و جنگلی در دامنه های رو به شمال در این وضعیت تاثیر گذار است. در تمامی ماه ها نرخ دمای سطح زمین دردامنه های جنوبی بالاتر از دامنه های شمالی است. تحلیل جهتی دمای سطح زمین نشان دهنده مقادیر حداکثر در جهات جنوبی و خصوصا جنوب شرقی و مقادیر حداقل در جهات شمال شرقی و خصوصا شمالی در تمامی ماه های سال است.دامنه های جنوبی با عرض جغرافیایی 36 درجه، زاویه برخورد بالایی با تشعشع خورشیدی داشته که این عامل نقش موثری در بالا بردن مقدار دمای سطح زمین در جهات جنوبی و جنوب شرقی است. در تمامی بازه های زمانی ماهانه، فصلی و سالانه جهات طیف جنوبی (S,SE,SE) دارای نرخ دمای سطح زمین بیشتری از جهات طیف شمالی (N,NE,NW) بودند.

ساختمان های ساحلی همواره در معرض آسیب پذیری با امواج، رطوبت و خوردگی می باشند که تاب آوریآن ها نقش مهمی در کاهش این آسیب ها دارد. تاب آوری اقلیمی با یک استراتژی جامع و سازگار توانایی کاهش خطر را در فرایند طراحی سایت و فیزیک ساختمان داشته و به بهبود تصمیم گیری ها در واکنش های اضطراری کمک می کند. این پژوهش از نظر هدف در گروه پژوهش های کاربردی قرار می گیرد و باتوجه به داده و مدل خروجی، از لحاظ روش اجرا در زمره تحقیق پژوهشی [1] قرار دارد. یافته های پژوهش در محدوده ساحلی نور با نرم افزار اکوتکت نشان می دهد، تاب آوری محدوده پژوهش از نوع سازگاری با ضریب 94/0 است که بیانگر تاب آوری اقلیمی ساختمان در بحران های اقلیمی است. این ضریب با نوع و جهت سایتمتفاوت و کمتر از یک است. ضریب تهویه برای تعویض هوای مصرف شده 24/2 وات بر مترمربع در ساعت می باشد. شاخص بار حرارتیبرای تعیین کنترل انرژی در ساختمان 5/15 و بار برودتی 21 درجه سانتی گراد است. برای افزایش تاب آوری اقلیمی ساختمان، طراحی غیرفعالجرم حرارتی با زمان تاخیر کمتر، پنجره های بخش جنوبی و شرقیبرای افزایش بار حرارتی در زمستان و پنجره های شمالی و غربی برای ایجاد تهویه طبیعی و افزایش بار برودتی در تابستان پیشنهاد می شود.

منابع آب زیرزمینی دومین منبع آب شیرین موجود در جهان است. حدود یک سوم جمعیت جهان وابسته به این منبع می باشند. وجود منابع مهم آلاینده های انتشاری و نقطه ای ، ناشی از فعالیت های انسانی در سطح زمین ونفوذ این آلاینده ها به آبخوان ، موجب کاهش کیفیت آب زیر زمینی می شود. بررسی آسیب پذیری ،روشی کم هزینه درشناسایی نواحی مستعد به آلودگی است که در مدیریت منابع آب نقش اساسی دارد.شناسایی وتهیه نقشه پهنه بندی مناطق آسیب پذیر آبخوان، یعنی مناطقی که امکان نفوذ وپخش آلاینده ها از سطح زمین به سیستم آب زیر زمینی وجود دارد، یک ابزار مدیریتی مناسب برای جلو گیری از آلودگی منابع آب زیر زمینی است .جهت انجام این تحقیق،  پارامترهای هیدروژیولوژیکی تشکیل دهنده مدل دراستیک شامل عمق آب، تغذیه خالص، محیط آبخوان، محیط خاک، توپوگرافی، اثرات ناحیه غیر اشباع و هدایت هیدرولیکی ، دردشت خنج -فیشور لارستان ، واقع در جنوب استان فارس، مورد مطالعه قرار گرفت.از نرم افزار Arc GIS برای تهیه نقشه های آسیب پذیری ازطریق همپوشانی  لایه های هیدروژیولوژیکی،استفاده شد. براساس یافته های این  تحقیق، آبهای زیر زمینی دشت مورد مطالعه به شدت در معرض خطر آلودگی  قرار دارد.بنحوی که نزدیک به 62 درصد از مساحت منطقه در شرایط آسیب پذیری متوسط تا زیاد است. این نواحی عموما در پایین دست و مرکز دشت قرار دارد. با توجه به اینکه آب زیرزمینی،مهمترین منبع آبی منطقه است،پیشگیری (Prevention) از راه یابی آلاینده ها  به آبهای زیر زمینی با ایجاد حریم های حفاظت کیفی در اطراف منابع آب و رعایت ضابطه های تخلیه آلاینده ها به منابع پذیرنده ، از راهکارهای موثر جهت حفظ کیفیت این منابع است.ابزارهای مدیریتی مهم مانند نقشه های آسیب پذیری و حریم کیفی جهت برنامه ریزی برای استقرار مناسب کاربری ها و مدیریت آنها بر روی آبخوان حایز اهمیت است

محورهای ریلی، در مسیر خود از فرم ها و ژیوفرم های مختلفی عبور می کنند که برخی این محیط های طبیعی می توانند مخاطراتی را برای خطوط ریلی به وجود آورد.در این میان ریزش سنگ از جمله مخاطراتیاست که همیشه ناوگان ریلی کشور را تهدیدمی کند و هر سال به آن آسیب هایی را وارد می کند. در این پژوهش سعی شد ابتدا نقشه ارزیابی ریسک ریزش سنگ در محور ریلی زاهدان- کرمان (منطقه نصرت آباد) با استفاده از نقشه های موجود تهیه شود؛ سپس به کمک نرم افزارهای ENVI5.3، GEOMATICA و ARC GIS از تصاویرماهواره ای تراکم خطواره ها و شکستگی ها در منطقه مورد مطالعه استخراج شد. نتایج این پژوهش نشان داد بیشترین تراکم خطواره هامنطبق بر نقشه پهنه بندی ریزش سنگ به ویژه در 15 کیلومتری محور میانی خط ریلی نصرت آباداست. در پایان با انجام بررسی میدانی، 4 ایستگاه در محور ریلی مورد بررسی قرار گرفت و 3 نقطه حساس به ریزش شناسایی شدند که از میان توده های شناسایی شده، توده ایستگاه دوم با 864 مترمکعب بیشترین حجم ریزش محاسبه گردید.

هدف پژوهش حاضر بررسی شاخص هایخشک سالیدر بازه های زمانی مختلف در شهر زاهدان است. جهت دستیابی به اهداف پژوهش از داده های بارش ماهانهایستگاه سینوپتیک زاهدان در دوره زمانی (2012- 1995) استفاده شد. نتایج این پژوهشنشان می دهد که خشک سالی شدید و بسیار شدید به وسیله شاخص ZSIدر هیچ یک از دوره های زمانی تشخیص داده نشد. این شاخص برای مطالعات مقایسه ای چندان مفید تشخیص داده نشد. همچنین برای پی بردن به رابطه بین شاخص ها ضریب همبستگی تمام شاخص ها در سه بازه زمانی سه، شش و دوازده ماهه بهدست آمد که نتایج نشان داد که هر چه بازه زمانی افزایش می یابد هماهنگی سه شاخص جهت پایش خشک سالی در زاهدان افزایش می یابد. هماهنگی در رفتار این سه شاخص را می توان در بررسی نوسانات مشاهده کرد که به طور کلی شاخص SPI نسبت به شاخص هایZSIو CZIخشک سالی را بهتر نشان می دهد. همچنین شاخص ZSI بیشترین درصد خشک سالی کلی را نسبت به شاخص SPI و CZI در همه بازه های زمانی داشته است که علت آن سهم زیاد این شاخص در وضعیت خشک سالی ضعیف و متوسط است.