نشریه خردنامه صدرا
پیاپی 37 (پاییز 1383)

علم در نخستین تقسیم خود به دو قسم علم حصولی و علم حضوری منقسم می شود. در این بحث با تفکیک دو مقام - مقام تعریف و مقام تحقق - پرسش اساسی که در مقام اول مطرح می شود اینستکه فارق اساسی علم حضوری از علم حصولی چیست؟ در پاسخ به این پرسش دیدگاه های متفاوتی ارائه می شود. پرسش دیگر، تعیین مبنای حصر تقسیم علم به این دو قسم است که آیا عقلی است و یا استقرایی؟ حاصل کلام حکما در اینباره اینستکه حصر علم در حضوری و حصولی، حصری عقلی است و این تقسیم حاصر است. بررسی ویژگی ها و اقسام علم حضوری نیز از مباحثی است که در مقام تعریف مطرح شود.

اصل وجود حرکت در میان حکیمان مورد اتفاق است. از آنجا که حرکت از معقولات ثانی فلسفی است قابل تعریف به حد یا رسم نیست و لکن تعبیر تغییر تدریجی می تواند آن را توضیح دهد. از نظر ارسطو یک نوع حرکت بی آغاز و انجام وجود دارد و آن حرکت مستدیر افلاک است که دائمی، متصل و نامتناهی است و سایر حرکتها آغاز و انجام دارند. از نظر ملاصدرا نیز حرکت، جاودانه و بی آغاز و انجام است، لکن تصویر او از حرکت ازلی و ابدی بر اساس حرکت جوهری است. یعنی هر چند در برخی مواضع بر اساس مبنای حکمای سلف از استمرار و دوام حرکت مستدیر سخن گفته است لکن تایید میکند که در اینجا منظور حرکات عرضی است و دیدگاه نهایی خود او در بحث از حرکت جوهری مطرح شده است.

مسئله غایتمندی عالم طبیعت با موجودات متنوعی که دارد یکی از مسائل اساسی حوزه خردورزی فلسفی محسوب می شود و اتخاذ هر گونه موضعی در این خصوص، تقش بسزائی در تکوین جهانبینی آدمی و تعیین جهت حیات فکری و علمی او دارد. ما در این مقاله، این مسئله را از دید دو مکتب فلسفی جهان اسلام یعنی فلسفه مشائی و حکمت متعالیه مورد ارزیابی قرار داده ایم. فلسفه مشائی بر پایه مبانی ویژه خود، عالم طبیعت را همچون عالم مجردات، تمثل و انعکاسی از کیان ربانی و نظام پیشین قلمداد کرده و آثار و حرکات اشیای مادی را برخاسته از طبایع آنها می داند.

در اصفهان از همان ابتدا که بعنوان پایتخت حکومت صفوی انتخاب شد و علما و متفکران به اصفهان مهاجرت کردند، حوزه های متنوعی در عرصه علوم عقلی تشکیل گردید. حداقل می دانیم که سه حوزه متفاوت با محوریت سه شخصیت بزرگ علمی، در اصفهان دائر گردید که عبارت بودند از شیخ بهائی، میرداماد و میرفندرسکی. دو حوزه اخیر هر یک مبدا جریان فکری - فلسفی خاصی شدند که تدریجا اختلافات بینشی و نگرشی بین آن دو افزایش یافت و سرانجام دو مکتب فلسفی را پدید آورد. جریان فلسفی میرداماد بسرعت گسترش پیدا کرد و از اصفهان و حتی ایران فراتر رفت و تاثیرات اجتماعی، فرهنگی و فلسفی آن بسیار بیشتر از جریانی بود که با میرفندرسکی آغاز شد.

در این مقاله ابتدا به یک تعریف ارسطو و یک تعریف فارابی و پنج تعریف ابن سینا درباره ممکن اشاره شده و سپس تعاریف پنج گانه ابن سینا درباره ممکن مورد نقد و بررسی قرار گرفته و وجه برتری تعریف اول بر سایر تعاریف بیان شده است و در مرحله بعد دیدگاه های مختلف درباره حقیقی یا شرح لفظ بودن تعاریف ممکن، بررسی شده است.

بحث از انسان و نفس انسان دانشی است که تاریخی طولانی دارد، بطوریکه مبنای بسیاری از مباحث کلامی از جمله مبدا و معاد قرار گرفته است. ابن عربی و جه تسمیه انسان را این می داند که مانوس با مرتبه کمالی است و لذا «انسان کامل» در معنی انسان است و دیگر افراد تنها شکل انسانی دارند. بعضی انسان را به «حیوان ناطق» تعریف کرده اند اما از نظر ابن عربی جماد و نبات و حیوان نیز حی و ناطق هستند، زیرا بتصریح قرآن همه اشیاء تسبیح خدا می کنند. از نظر ابن عربی حقیقت انسان همان لطیفه ربانی است که حق تعالی از روح خود در جسم انسان دمیده است.

عوارض ذاتیه از مباحث پیچیده گستره علم شناسی فلسفی - منطقی است. در این گفتار پس از مرور مفهوم عرضی ذاتی و همچنین ملاک تشخیص آن از دیدگاه حکمایی چون ارسطو، فارابی و ابن سینا، اشکالاتی را که در رابطه با عوارض ذاتیه بنطر می رسد، طرح می نماییم. در مجموع دو اشکال نسبت به مفهوم عوارض ذاتیه و دو اشکال نسبت به ملاکهای تمییز آن وارد خواهیم کرد. یکی از ا شکالات مفهومی مربوط به تعیین محدوده ذاتی مقوم است که حکما در راه حل آن گرفتار معضل دور شده اند. اشکالات مربوط به ملاکهای تمییز را نیز با مثالهای نقضی از علم حساب و فلسفه نشان داده ایم.