نشریه نامه انسان شناسی
پیاپی 28 (بهار و تابستان 1398)

جامعه عشایری بخشی از جمعیت کشور می باشند، که عده ی از آنها همچنان کوچرو هستند، عوامل زیادی در گرایش آنها به ترک زندگی کوچگری تاثیرگذار بوده است. این پژوهش درصدد است با روش مردم نگاری و با ابزار مصاحبه عمیق به شناخت علل یکجانشینی در بین طایفه سیل بپردازد و در ادامه سعی دارد نگاه مردم کوچگر این طایفه را نسبت به یکجانشینی مورد کندو کاو قرار دهد.  یافته ها نشان داد؛ عوامل مختلفی که عبارتند از: برنامه های دولت های مختلف، مدرن شدن و شرایط اقلیمی به عنوان عوامل خارجی و سازوکارهای درون طایفه ای، جنگ ها، افزایش جمعیت، کمبود مرتع، ارزش قایل شدن برای پسر بزرگ خانواده، چند زنی، وابستگان یکجانشین، اصرار زنان تحت گرایش به رفاه و راحت طلبی، به عنوان عوامل داخلی در گرایش به اسکان تاثیر گذار بوده است. امروزه، نگاه به یکجانشینی در بین اعضاء طایفه متفاوت است، زنان و مردان مسن ایل تمایلی به اسکان ندارند زیرا تغییر برای آنها دشوار است. مردان میانسال با وضعیت اقتصادی مناسب نیز علاقه ای به یکجانشینی ندارند زیرا با ترک کوچگری منافع حاصل از آن را از دست می دهند، و مردان فقیر نیز سرمایه و تجربه کار لازم را برای اسکان ندارند. از سویی، نگاه به اسکان در بین زنان میانسال به دو صورت است. زنان میانسالی که اکثر وابستگان آنها یکجانشین هستند برای اسکان تلاش می کنند اما زنانی که وابستگان آنها کوچگر هستند به اندازه زنان گروه اول تمایل به اسکان ندارند. زنان و مردان جوان نیز هیچ تمایلی به ادامه سبک زندگی کوچگری ندارند.

هدف این مطالعه دسترسی به ریشه های تاریخی قوم سنگسر است که براساس اسناد تاریخی، شواهد باستان شناختی و واژگان شناختی و همچنین داده های مردم نگاری از نوع اسنادی و مشاهده ایی انجام گرفته است. دراین قوم حافظه تاریخی بعنوان یک عنصر هویت ساز، خود را در انتساب به تیره های اشکانی و سکایی از اقوام آریایی نشان می دهد. مطالعه حاضر این حافظه هویت ساز را در چارچوب نظریه ترکیبی قومیت اما در گستره زمانی- مکانی یا تاریخی- جغرافیایی وسیعتری مورد بررسی قرار داده و مهمترین یافته اش این است که باورهای مشترک و بسیار کهنی که با مفاهیمی نظیر جنسیت و زایایی مرتبط هستند در آثار فرهنگی بسیاری از جوامع از جمله در قوم سنگسر به شیوه های مختلف نمود و تداوم یافته است. این یافته ها بیشتر حکایت از بستر مشترک فرهنگی در جوامع مختلف یا همان مشترکات انسانی دارد تا تمایزات قومی و نژادی که توجه به آن بویژه در جامعه بزرگ ایران که متشکل از اقوام پر شمار است از جهت یکپارچگی و انسجام ملی بسیار ضرورت پیدا می کند.

داود آباد یکی از روستاهای پهنه حاصلخیز ورامین است که نظام کشت و کارش جمعی می باشد. زیر بنای این نظام بر پنج عامل آب، زمین، بذر، نیروی شخم و نیروی کار شکل می گیرد. این شکل سازمان یافته را در روستاهای ورامین بنه می نامند. هر بنه در حدود 150 سال پیش (1309 قمری) در فصل تابستان روزی 10 تا 20 بار شتر هندوانه به تهران صادر می کرده است. در این مقاله 27 سند مربوط به بارنامه هایی که از طرف بار فروش میدان امین السطان در جنوب تهران صادر گردیده معرفی شده اند که به خط نستعلیق و سیاق رقومی هستند و تعدادی از آنها پس از خوانش مورد بررسی مردم شناختی قرار گرفته اند. براساس این اسناد و شواهد تاریخی می توان فهرست مطالب مفهومی این مقاله راجع به داود آباد را چنین متذکر شد:1- حقابه عرفی از رودخانه جاجرود 2- سندی مربوطه به لایروبی قنات روستای داود آباد 3- سند اجاره دادن یک بنه گاوبندی روستا 4- معرفی 27 سند بارفروشی بنه هندوانه کاری 5- توضیح و تفسیر سه سند تفضیلی و توضیحی درباره دیگر اسناد از اسناد بارفروش بنه در پایان مقاله 6- نتیجه و شیوه تقسیم سهم بران از فروش

باغ ایرانی بواسطه ساختار ویژه و اهمیتی که در فرهنگ ایرانی- اسلامی دارد از دیرباز بر آثار هنری مختلف این سرزمین نمودار شده است. یکی از بسترهای تجلی این مضمون که بسیار نیز مورد توجه قرارگرفته و آثار متعددی را به منصه ظهور رسانده، هنر قالی بافی است. از دیرباز قالی های متنوعی با این مضمون خلق شده اند که علیرغم مضمون مشترک، هریک در نوع خود منحصربفرد بوده است. یکی از این آثار ارزشمند قالی باغی جیپور است که پژوهش حاضر با هدف درک معنای نهفته در آن شکل گرفته است. در این پژوهش سعی بر آن بود به این پرسش پاسخ داده شود که "در پس یک اثر شاخص چون قالی جیپور چه معنایی نهفته است و چرا این قالی و قالی های مشابه آن در یک دوره خاص در قالب آثار فاخر تهیه و تولید شده و یا به بیانی دیگر در سطح فرهنگی بالا بسیار مورد توجه بوده اند؟" پاسخگویی به این سوال و تحلیل قالی جیپور در این نوشتار با روش تحلیل فرهنگ مادی ژولز پراون صورت گرفت. داده های موردنیاز برای این پژوهش از طریق مشاهده تصویر و تحلیل اجزا تشکیل دهنده اش حاصل شد، اطلاعات موردنیاز برای تحلیل آن از طریق مطالعات کتابخانه ای فراهم آمد و در نهایت مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که در دوره خلق این اثر قدرت حاکم برای تثبیت و مشروعیت بخشی به خود تحولاتی اساسی در فرهنگ ایران ایجاد کرد که در دو نظام اسلامی و ایرانی ریشه داشت. معنای نهفته در پس طرح باغ ایرانی که ترسیم جهانی ابدی و بی نقص است مورد توجه قدرت مذکور قرار گرفت چراکه نزد دولت صفوی چنین استنباط می شد که این جلوه ای از حضور حکومتی ایرانی- اسلامی، بر روی زمین است.

یکی از موضوعاتی که درباره جشن چهارشنبه سوری مطرح شده است، ارتباط این جشن با آیین های کهن ایرانی است. در این مقاله نخست به ارایه گزارشی از آیین فروردیگان که پیش از نوروز در جامعه زرتشتیان ایران برگزار می شود، پرداخته ایم و سپس سه رسم اصلی چهارشنبه سوری را که عبارت اند از آتش افروزی، آجیل چهارشنبه سوری و تفال زدن، بررسی و با رسوم جشن فروردیگان مقایسه کرده ایم. به نظر می رسد که دو رسم نخست از آیین های فروردیگان هستند که رد پای آنها و جزییات هر یک را در بسیاری از رسوم چهارشنبه سوری در روستاها و شهرهای ایران همچنان مشاهده می کنیم؛ اما رسم تفال زدن و برکت خواهی، خاص چهارشنبه سوری است و به دلیل همزمانی این جشن با نوروز و اعتقاد به برکت طلبی در آغاز سال نو به رسوم این جشن اضافه شده است. به نظر می رسد که جشن فروردیگان یا گاهنبار همسپتمدم  (ششمین گاهنبار) که یکی از آیین های دینی مهم زرتشتیان بوده است پس از اسلام به جامعه زرتشتی محدود شد؛ اما آیین ها و آداب آن در دو آیین مهم پیش از نوروز یعنی «چهارشنبه سوری» و «شب عرفه» حفظ شده و به دوره کنونی رسیده است. 

جامعه عشایری ایران از جمله کوچندگان بختیاری، همانند دیگر جوامع، در طول تاریخ حیات خود تغییراتی را در زمینه های اجتماعی-فرهنگی، اقتصادی و اکولوژیکی تجربه کرده است. فیلم های مستند و به ویژه فیلم های مردم نگار یکی از مهمترین ابزارها در شناخت فرهنگ، آداب و رسوم جوامع محسوب می شوند. هدف اصلی این پژوهش تحلیل مردم شناختی تغییرات فرهنگ کوچندگان بختیاری با تکیه بر مقایسه فیلم های مستند ساخته شده در یکصد سال گذشته است. این پژوهش با استفاده از روش تحقیق کیفی با تحلیل محتوای چهار فیلم مستند علف، قوم باد، تاراز و ایلراه با مطالعه اسناد (اسناد مکتوب و فیلم های مستند) طراحی و بر اساس تحلیل محتوای کیفی فیلم ها با استفاده از نماها، تصاویر، میان نوشته ها و گفتار متن فیلم ها انجام گرفته است. یافته ها نشان می دهد زندگی کوچندگان بختیاری با حفظ جنبه های اصلی زندگی کوچندگی یعنی کوچ، تغییرات زیاد و رو به افزایشی را تجربه می کند. این تغییرات را می توان در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و نحوه کوچ، حمل و نقل، اسکان، لباس، خوراک، تغذیه، بهداشت و نظام آموزش مشاهده کرد. با وجود این تغییرات، زندگی کوچندگی در بین بختیاری ها تداوم پیدا کرده است. داشتن قلمروهای مرتعی که دارای ارزش های اقتصادی و اجتماعی است و نیز دلبستگی و تعلق خاطری که کوچندگان به نوع زندگی و سرزمین شان دارند موجب تداوم این نوع زندگی شده است.

از گذشته تاکنون کشاورزان روش های متعددی برای مدیریت مشاعی منابع آب در کشاورزی ابداع و توسعه داده اند. بهره گیری از این تجارب، در چارچوب دیدگاه مشارکتی، می تواند حیات اجتماعی و اقتصادی منطقه را بازسازی و متحول کرده و برنامه های توسعه کشاورزی را به اهداف مطلوبشان نزدیک سازد. تحقیق کیفی حاضر، از نوع مطالعات موردی است که به روش رویکرد اکتشافی با استفاده از روش تحقیق نظریه مبنایی در شهرستان سلطانیه انجام شده است. هدف این تحقیق بررسی و شناخت نظام بهره برداری مشاعی از قنات ها و چالش های این نظام در شهرستان سلطانیه است. جامعه مورد مطالعه، کنشگران نظام بهره برداری از 26 رشته قنات مشاعی در شهرستان سلطانیه بود. جمع آوری داده ها با مصاحبه های عمیق و نیمه ساختارمند با کنشگران در نظام بهره برداری مشاعی از قنات ها در شهرستان سلطانیه صورت گرفت. روش انتخاب نمونه ها به صورت هدفمند بود و مصاحبه با نمونه ها تا مرحله اشباع نظری ادامه یافت. تجزیه و تحلیل داده ها در روش نظریه مبنایی صورت گرفت. در مرحله کدگذاری باز 80 مفهوم استخراج شد و طی کدگذاری محوری 21 گزاره مقوله ای ایجاد شد. درنهایت سه دسته موضوعی شامل عوامل زمینه ای، چالش های فرایندی و پیامدها به دست آمد. چالش های فرایندی دارای سه محور کم آبی قنوات، موانع فنی و موانع انسانی است که متاثر از عوامل مختلف زمینه ای هستند و همچنین این چالش ها درنهایت پیامدهایی منفی برای کشاورزی و جامعه روستایی دارد. عوامل زمینه ای نیز شامل عوامل طبیعی، ضعف تصدی گری دولت، ضعف زیر ساختی و ضعف تربیتی هستند.