فصلنامه پژوهش در تاریخ
سال هشتم شماره 21 (پاییز و زمستان 1396)

با توجه به اطلاعاتی که از منابع تاریخی به دست می آید، جندی شاپور به عنوان یکی از شهرهای مهم دوره ساسانی از نظر علمی شناخته می شده است. با توجه به این جایگاه در دوران پیش از اسلام در این پژوهش سعی شده است تا دیدگاه مورخان نخستین اسلامی در مورد شهر جندی شاپور شناسایی شود؛ از جمله اطلاعات مهم منابع درباره جندی شاپور اشاره به چگونگی شکل گیری این شهر است. هم چنین منابع اطلاعات قابل توجهی از وضعیت علمی جندی شاپور تا پیش از فتح آن توسط اعراب ارایه کرده اند. فرضیه این پژوهش بر این موضوع استوار است که از جمله دلایل توجه مورخان اسلامی به این شهر مرکزیت علمی آن بوده است. بنیان این پژوهش بر روش بررسی تاریخی و رویکرد توصیفی - تحلیلی استوار است که برای گردآوری داده های مورد نظر به بررسی منابع تاریخی نخستین اسلامی پرداخته است. با توجه به اطلاعات حاصل از بررسی منابع این نکته آشکار می شود که مرکزیت علمی شهر جندی شاپور در حفظ نام این شهر در منابع اسلامی موثر بوده است، ضمن آنکه نبایست از رونق آن در دوران پادشاهان نخستین ساسانی غافل بود.

آیین های دینی برخاسته از اندیشه مردم در ادوار مختلف و تجلی باورهای آنان درطول تاریخ بوده است. می توان گفت آنها ضرورتی برای رفع نیازهای معنوی انسان و رهایی از حصار تنهایی به شمار می رفت که با ایجاد ارتباط جمعی، روح تعاون را برای برقراری امنیت و ثبات درجامعه تقویت می کرد. نگرش و عملکرد شاهان ساسانی پیرامون آیین ها، نشیت یافته از عقاید موروثی و تلقینات اجتماعی بود و برای حفظ دین و حاکمیت بر آن تاکید می کردند. شاهان ساسانی در شادی و غم، شکست و کامیابی، همانند مردم در مراسم مشارکت داشتند. با توجه به فرهنگ غنی مردم ایران باستان، برخی از عادات و رسوم در زندگی فردی و اجتماعی ما استمرار یافته است.

منجی گرایی و اندیشه مهدویت، از اصول محرک، در جنبش های مذهبی قرن هشتم و نهم هجری (مشخصا دوره تیموریان)، بود و هر یک از جنبش های مزبور، در راستای اهداف خود، به گونه ای از آن بهره می جسته اند. جنبش حروفیه  از جنبش های بود که قایل به مهدویت رهبرشان فضل الله استرآبادی بودند و او را مهدی و حتی خدایی می انگاشتند که در روی زمین ظهور کرده است. این جنبش با تکیه بر عدالت اجتماعی و ضدیت با ظلم و ستم ادعای رهایی انسانها رو داشت و برای این منظور اندیشه مهدویت رو دستاویز خود قرار داد. اینکه مهدویت چه نقشی در جنبش حروفیه داشته سوال این پژوهش است و یافته های این پژوهش که مبتنی به روش توصیفی و تحلیلی است؛ حاکی از آن است که اندیشه مهدویت (منجی گرایی) در جنبش مذهبی حروفیه، نقش محوری داشته  به گونه ای که رهبران این  جنبش از عقاید صوفیه و تشیع برای تشریح عقاید خود بهره می بردند. از طرفی شرایط ویژه حاکم بر آن زمان که پذیرش اندیشه های نجات بخشی را از سوی مردم فراهم آورده بود، باعث مورد توجه قرار گرفتن اندیشه مهدویت از سوی مردم شد.

حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر پر آوازه ایرانی، حافظ و نگهبان زبان پارسی و فرهنگ ایرانی است. پس از درگذشت این شاعر بزرگ ایران زمین، در مقاطع گوناگون تاریخی، ابنیه و عمارت های خاصی در کنار مزار وی از سوی افراد مختلف احداث گردید. اهمیت شناخت این ابنیه و نیز استمرار توجه به مقبره این شاعر بزرگ تا دوران معاصر سبب شد تا پژوهش حاضر پیرامون شناخت و بررسی این بناها شکل بگیرد. بدین ترتیب تلاش شد تا با بررسی منابع تاریخی و نیز اسناد و مدارک دوران معاصر، سیر تغییر و تحول آرامگاه فردوسی شناسایی شود. از مقاطع مهمی که به  مقبره فردوسی توجه شد دوران پهلوی اول است که از مرحله تصمیم برای ساخت مقبره تا طراحی و ایجاد بنا اختلاف نظرات فراوانی وجود داشته است که در این مقاله موضوعات مهم پیرامون این موضوع مورد بررسی قرار گرفته است.