نشریه پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی
پیاپی 40 (تابستان 1399)

مقاله حاضر با هدف تبیین اغراض مختلف اشعار گویش بختیاری تدوین شده است. در این پژوهش انواع ادبی در گویش بختیاری را به روش توصیفی و تحلیلی، مورد بررسی قرار داده ایم. آنگاه انواع مختلف تا پس از مشروطه همچون: سیاسی، دینی، فلسفی-چالشی، حماسی، گاگریوها، عاشقانه ها، فولکلورها و ترانه ها، توصیف ها، مناظره ها و انواع تازه رونق یافته در دوران انقلاب اسلامی همچون: شکوه و حسب حال ، مفاخره ، شعر انقلابی و پایداری، شعر اعتراضی و انتقادی و اخلاقی را با ملاحظه ویژگی های سبکی احصاء و نشان داده ایم و نمونه های عینی آن را آورده ایم. نتیجه پژوهش حاکی از آن است که در عین تکثر انواع شعر بختیاری که موجب جذابیت آن شده، این نمونه ها بیانگر موضوعات گسترده فرهنگی در این قوم است که بیشتر آن‎ها پس از مشروطیت و انقلاب اسلامی رونق یافته است.

منیرو روانی پور و مهسا محب علی از جمله نویسندگان زن هستند که در آثار خود به دنبال کشف هویت زنان بوده و به ذکر مسایل و مشکلات اجتماعی زنان و برجسته کردن شخصیت آنان توجه داشته اند. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی و تحلیل محتوا و با بررسی رمان های «اهل غرق» و «نگران نباش»، نشان می دهد که اولویت اصلی نویسندگان در این داستان ها، طرح مسایل فمینیستی نبوده است؛ نقطه اشتراک این دو رمان تقابل سنت و تجدد است که نویسندگان آن ها از طریق شخصیت اصلی داستان یعنی زن، توانسته اند این تضاد و تقابل را نشان دهند. این در حالی است که روانی پور از ابتدای داستان جامعه سنتی را مد نظر دارد که کم کم و با گذر زمان به سمت نوگرایی و تجدد کشیده می شود، اما محب علی از آغاز تا پایان داستان جامعه شهری و مسایل مبتلابه آن را توصیف می کند.

مطالعات روایت شناختی در چند دهه گذشته بخش مهمی از بررسی های ادبی را به خود اختصاص داده است. در این باب، نظریه های گوناگونی شرح و بسط داده شده که آراء ژرار ژنت درباره کانون روایت از آن جمله است. او با تبیین ابعاد جدیدی از مقوله «لحن»، باب تازه ای در مباحث روایت شناسی گشود که ماحصل آن، تحلیل آثار ادبی از زوایای جدید بوده است. به این اعتبار، در مقاله حاضر، با استناد به منابع کتابخانه ای و روش توصیفی- تحلیلی، لحن روایت در داستان کلاغ ها از نادر ابراهیمی و زمینه های کاربست آن، بررسی و کاویده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که ابراهیمی در عرصه روایت تنها به ظرفیت های دانای کل بسنده نکرده و با دخالت دادن شخصیت ها در فرآیند روایتگری، بر ابعاد عینی و ملموس اثر خود افزوده است. همچنین، برقراری دیالوگ های متعدد بجای توجه به مونولوگ، با استفاده از کانون روایت دوم شخص محقق شده که آثار مثبتی در فرآیند ارتباط گیری مخاطب با متن تولیدی داشته است. استفاده از شیوه ذهنی در سطحی محدود نشان از آن دارد که شخصیت های حاضر در داستان، بیش از آنکه درون گرا و منفعل باشند، برون گرا و پویا هستند. در مجموع، بررسی لحن روایت در داستان مذکور، بیانگر موفقیت نویسنده در انسان انگاری شخصیت های اصلی داستان (پرندگان و درختان) است.

شاعران با کمک نماد، به بیان مفاهیم انتزاعی و ذهنی خود می پردازند. به طور معمول مفاهیمی که بیان آن ها دشوار و گاه غیرممکن است، در قالب نمادها، قابل بیان می گردند، از این رو، نماد مقوله ای ملموس و عینی است که می تواند مباحث ذهنی و غیرملموس را قابل درک کند. ظهیر فاریابی از زمره شاعرانی است که در شعر خود از نمادهای متعدد- که دارای خاستگاه های متنوع هستند- برای بیان مفاهیم ذهنی خود سود جسته است. در این پژوهش، انواع نمادهای دیوان ظهیر، شناسایی و استخراج شده است و خاستگاه آن ها مورد بررسی قرار گرفته است. ظهیر برای مدح ممدوحان خود از انواع نمادهایی -که خاستگاه گیاهی، آیینی، حیوانی، تاریخی، اسطوره ای و فلکی دارند- استفاده کرده است. همه این نمادها، برای بیان مفاهیم انسانی، از قبیل: علو مرتبه، برتری، شجاعت و توانمندی، برجستگی، سرکشی، لطافت و نشاط و غیره، به کار گرفته شده است.

ادبیات اقلیمی که به شاخصه های جغرافیای طبیعی و انسانی منطقه خاص نویسنده یا شاعر تکیه می کند، در ادبیات فارسی و عربی، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. آثار صادق چوبک در حوزه مکتب جنوب و مارون عبود نیز در لبنان، از دیدگاه ادبیات اقلیمی شایان بررسی هستند. در این پژوهش، ضمن ارایه تعریفی اجمالی از ادبیات اقلیمی و پرداختن به پیشینه و جایگاه آن در دو ادب فارسی و عربی، با تکیه بر روش تحلیل محتوای کیفی، شاخصه های ادبیات اقلیمی در رمان «تنگسیر» و «فارس آغا» را بررسی و تحلیل می کنیم. پس از بررسی و تحلیل دو اثر مذکور، درنهایت به این نتیجه رسیدیم که هم زیستی دو نویسنده با مردم منطقه خاص و تاسی از محیط زندگی آنان، در ارایه تصویری معتنابه از عناصر طبیعی و انسانی منطقه مذکور موثر بوده است. هر دو نویسنده در ورای عناصر اقلیمی، به دنبال دفاع از طبقه ستم کش، نقد سیاست های اقتصادی حاکم بر جامعه و تکیه بر آداب ورسوم اصیل و بومی است که در تقابل با دنیای جدید در معرض انقراض هستند.

اهمیت عنوان نزد فروغ فرخ زاد، از دیگرشاعران هم روزگار او، برجسته تر به نظر می رسد. او هنگامی که دفتر تولدی دیگر را نشر داد، بسیاری از خوانندگان شعرش، دریافتند که معنای دیوار و عصیان که پیش تر برای دو مجموعه شعری گزینش کرده بود، چه معنای عمیقی داشته است. بدین روی، در تاریخ عنوان گذاری و عنوان خوانی، عنوان های شعری فروغ، درخشش دیگری دارد. او با انتشار کتاب تولدی دیگر، نه تنها نظر خوانندگان شعرش را به عنوان شعری واپسین خویش (ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد)، جلب کرد؛ بلکه به اهمیت عنوان های فرعی دیگری نیز که برای تک تک سروده های خود گزینش کرده بود، اصرار ورزید. بدین روی وسواس گزینش عنوان، در کار و بار فروغ، اهمیت بسیار دارد و این مقاله، به این امر مهم می پردازد. سعی نویسندگان مقاله، ضمن ایجاد فضایی برای توجه خوانندگان شعر فروغ به اهمیت عنوان های شعری او، پاسخ دادن به این پرسش نیز بوده است که به راستی پیوند میان عنوان های کتاب ها و سروده های او، با محتوای کتاب ها و سروده هایش، از چه کیفیتی برخوردار است.

شعر کوتاه فارسی همواره مورد توجه شاعران بوده است. آنان با دوبیتی ها، رباعیات، قطعه های کوتاه و تک بیت هایشان این توجه را نشان داده اند. پدید آمدن قالب های متمایز این گونه شعری نمی تواند بدون زمینه و پیشینه باشد. شعرهای بازمانده از ایران باستان، غالبا کوتاه اند. اولین شعرهای فارسی دری نیز به تبعیت از ادب شفاهی ایران باستان، عموما کوتاه اند. در مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی کوشش شده است بر مبنای نگاه گونه شناختی، پیشینه همه قالب های شعر کوتاه فارسی به تفکیک مورد واکاوی قرار گیرد. این نگاه از این باور نویسندگان برخاسته است که شعر کوتاه فارسی، سیر تکاملی جداگانه دارد و هرچند در دامن کلیت شعر فارسی پدید آمده، امروزه با وجود قالب های متعدد و پدید آمدن قالب های تازه ، یک ژانر مهم شعری است.

بینامتنیت شکل گیری معنای یک متن توسط متون دیگر است. سابقه این نظریه و طرح این مبحث در ادبیات جهان به صد سال هم نمی رسد. در این جستار ابتدا نظریات و وجوه بینامتنیت تشریح شده سپس به کمک آن و نقد سنتی ادبیات فارسی کوشیده شده تا گره از معمایی ادبی باز شود. معمایی که سلیم طهرانی با ادعاهایی مطرح کرده و دیگران از جمله صایب را به سرقت اشعار خود متهم کرده است. در خلال پرداختن به ادعای سلیم، به اشتراکات شعر صایب با برخی شاعران دیگر نیز توجه شده است. اشتراکاتی که نمی توان تصادفی و تواردی بودن آن ها را به راحتی پذیرفت.