نشریه علوم سیاسی
سال هفتم شماره 3 (پیاپی 27، پاییز 1383)

نظام سیاسی به مثابه مجموعه روش ها و ابزارهای یک جامعه برای ساماندهی زندگی سیاسی و شکل دهی به آن، در دیدگاه فقهی – سیاسی علمای شیعه در قالب نظام امامت و ولایت مطرح گردیده است. شیخ مفید نظام سیاسی مطلوب شیعه را در چارچوب ریاست امامی عادل بر امور دینی و دنیوی ترسیم کرده و بهترین الگوی این نظام را در عصر غیبت، ولایت از سوی فقهای ماذون از سوی امام و جامع الشرایط دانسته است.

مساله تفکیک قوا، گرچه امروزه در دیدگاه های حقوقی نیز دارای منزلتی است اما، از حیث نظری و خاستگاه، در شمار مفاهیم فربه اندیشه و فلسفه سیاسی است. همین موضوع سبب طرح برداشت های مختلفی از آن شده است. از سوی دیگر این مفهوم و نظریه خود را بر بسیاری از قوانین اساسی کشورها نیز تحمیل کرده است. در نوشته حاضر ضمن تامل در تلقی های مختلفی که از این مفهوم به عمل آمده، به خاستگاه و بسترهای تاریخی طرح این نظریه در غرب اشاره شده است. آن گاه این مفهوم در برخی اندیشه های اندیشمندان ایرانی نهضت مشروطیت و انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است.

در این مقاله، امکان تطابق الگوی «سلطنت شیعی» بر حکومت های صفویه و قاجاریه مورد بررسی قرار گرفته است؛ الگویی که با عنایت به نبود تعریفی جامع و مانع از آن سعی شده با بررسی نظریه های سلطنت ایرانشهری و سلطنت سنی بر فهم حدود و نغوز آن توانا شویم. پذیرش سلسله مراتب نظم کی هانی، نگرش خاص به یک پدیده شر، پیوند دین و سلطنت، هیبت سلطانی و ظل اللهی بودن سلطان از جمله ویژگی های عمومی نظریه های سلطنت می باشد. «تلقی الهی و قدسی» از سلطنت امری است که اهل سنت برای توجیه وضع موجود و رفع مشکلیه ارتباط میان سلطنت و شریعت به بسط آن پرداختند.

نوشتار حاضر تلاشی برای معرفی اندیشه سیاسی میرسیدعلی همدانی از عرفای بنام قرن هشتم هجری است. نگاه همدانی به سیاست از زاویه نگاه یک عارف برجسته صورت پذیرفته است و در این راستا شخص حاکم را عامل اساسی تغییر و تحول جامعه می داند. همت اصلی همدانی در مباحث سیاسی اش، اصلاح شخصیت حاکم است. در این مقاله مباحثی چون ضرورت جامعه، ضرورت سیاست و حکومت، رابطه دین و اخلاق با حکومت و بحث مشروعیت حکومت از دیدگاه همدانی تحلیل و بررسی شده است.

این نوشتار برای بررسی دیدگاه آیة الله مطهری درباره جامعه مدنی نگارش یافته است. در آثار ایشان بحث جامعه مدنی به طور مستقیم نیامده است، اما مؤلفه های آن را می توان بررسی کرد. در این راستا ضمن بیان معانی و تعاریف جامعه مدنی و نیز ویژگی های مختلف جامعه مدنی، به تبیین دو ویژگی اساسی آن یعنی تکثر گرایی فرهنگی (دینی) و سیاسی بر اساس اندیشه استاد مطهری پرداخته شده است. نتیجه آن که تکثر گرایی دینی و سیاسی، به شکلی ه در اندیشه سیاسی غرب مطرح است، در اندیشه مطهری پذیرفته نیست.

مقاله حاضر نگرشی انتقادی به اندیشه ها و مبارزات سیدجمال دارد و در صدد بررسی نارسایی های فکری و عملی سیدجمال است. در این راستا مبانی نظری اندیشه اصلاحی سیدجمال و دیدگاه های سیدجمال الدین اسدآبادی در سه محور اصلی گفتمان اصلاحی ایشان یعنی اتحاد اسلامی، مبارزه با استبداد با جایگاه علم در پیشرفت مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

از جمله پدیده های شگفتی که در مغرب به چشم می خورد جمع دو پدیده به ظاهر ناسازگار – اگر نگوییم متناقض – یعنی تصوف و سیاست است. کسی که به این جمع شگرف دست یازیده، یکی از مشایخ طرق صوفیه به نام شیخ عبدالسلام یاسین است. وی جنبش سیاسی را بنیان نهاد که هم اکنون یکی از مهم ترین گروه های سیاسی را بنیان نهاد که هم اکنون یکی از مهمترین گروه های سیاسی اسلامی مغرب به شمار می رود. جهت شناخت بهتر این جنبش صوفیانه اسلام گرا، نخست به اختصار به بررس سوانح احوال و سپس اندیشه های بنیان گذار و رهبر فکری معنوی آن می پردازیم.

اقبال تنها شاعری است که بیش از هر چیز به مساله خودی پرداخته است. از نظر وی خوشبختی و بدبختی فردی و اجتماعی آدمی در گرو شناخت و عدم شناخت خود است. نه تنها همه پیشرفت ها نمودی از شکوفایی خودی است بلکه نظام هستی تجلی اسرار خودی است. شناخت اسرار خودی ملازم با شناخت اسرار خداوندی بوده که خود انسان سری عظیم از اسرار او است. خود فراموشی مساوی خدا فراموشی و نتیجه آن غیر پرستی می باشد. انسان هر قدر از مقامات خودی غافل گردد. به همان مقدار در بندگی دیگران می افتد. مسلمان علاوه بر خود انسانی از خود مسلمانی نیز بهره مند بوده که او را از سایر انسانها ممتاز می گرداند. خودی مراحلی دارد که ابتدایش عبادت و انتهایش نیابت و خلافت الهی است.

مساله پرسش جاهل از عالم، نکته ای است که در قرآن مورد تاکید قرار گرفته است. این امر عقلایی بعدها سازمان مذهبی جامعه را به دو بخش عالم و جاهل تقسیم کرد و به تدریج بحث مفتی و مستفتی را پدید آورد. در آغاز بحث اجتهاد مربوط به تکاپوهای عقلانی برای درک فروع دینی از اصول بود، اما کم کم مفهوم تقلید در برابر آن، سبب شد تا به تدریج اجتهاد و تقلید، به خصوص در فرهنگ شیعه، جای بحث مفتی و مستفتی را که شکل ساده تر همین قضیه بود بگیرد. اجتهاد و تقلید در شیعه، به نوعی با بحث امامت و نیابت از امام معصوم ارتباط داشت و از این حیث با تفکر سنتی تفاوت یافت. ابتدا سید مرتضی مباحث خاص اجتهاد و تقلید را مطرح کرد و سپس اندیشه های وی در مکتب حله گسترده تر و پردامنه تر مطرح شد...