نشریه تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)
پیاپی 15 (بهار 1392)

ین مقاله سر آن دارد که زیباترین داستان قرآن مجید؛ یعنی احسن القصص را از منظر هنر داستان پردازی بنگرد تا نشان دهد که این کتاب آسمانی، تنها از لحاظ لفظ و معنا فصیح و بلیغ نیست؛ بلکه از جهت ساختار داستان نیز جنبه ی هنری شگفت انگیزی دارد. در پی تحقق این هدف عنصرهای ساختاری داستان حضرت یوسف (ع) را، در قرآن مجید، یافته، فی کرده ایم. در حد توان تحلیل و به اختصار، معر بنابراین، پس از درآمدی کوتاه برای روشن شدن چارچوب کلی داستان، ساختار این قصه ی قرآنی را با اشاره به اجزایش بررسی کرده و تحلیل دقیق تر هر یک از عنصر های سازنده ی این قصه را ت، زاویه ی دید، گفت و گو، زمان و مکان، زیر عنوان های مشخص، موضوع، درونمایه، طرح، شخصی لحن، فضا، زبان، سبک، تکنیک و هدف آورده ایم. اگر چه پیش تر مفسران و محققان زیبایی های صوری و معنایی این قصه را در آثار خویش نشان داده اند، هدف این نوشته برجسته کردن زیبایی های آن از منظر نقد ساختاری بوده است.

سلوک، آخرین رمان محمود دولت آبادی، داستان واگویه های قیس درباره دنیای درون ذهنش و ارتباط او با معشوقه اش از طریق نامه نوشتن به او است که در پرسه زدن در قهوه خانه های شهر پیزردوف در ذهنش بیان میشوند. از آنجایی که عشق در نظر قیس یعنی دیده شدن و نوعی طلب کردن خود است، انتظار دارد که معشوقه اش با نگریستن به او به او هستی بدهد و با او یکی بشود. این خود خواهی به دغدقه تبدیل می شود. اینجاست که قیس با نگاه کردن به دیگری در حقیقت به خود نگاه می کند و درون خود را از هم گسیخته می بیند. از اینرو، واگویه های قیس تنها از زبان خود او نیست بلکه قیس به دو نیم تبدیل شده، گاهی قیس و گاهی نیمه دیگرش حرف می زند. این وضعیت باعث می شود که آن دو نیمه وجود قیس نه در کنار هم باشند و نه جدا از هم. این حالت آشکار میکند که "دیگری"همانند چیزی از خارج ولی جزء وجود قیس به قیس هستی می بخشد. وجود قیس نه شکل گرفته است و نه در حال شکل گرفتن است ولی هستی دارد. وجود قیس نه از دیگران جدا می شود و نه با آنهاست، وجودی است بسیط و بی شکل، در همه جا هست و نیست. این وجود با حضور "دیگری"به وجود آمده است و تا ابد ادامه دارد. نکته اینجاست که امر نوشتن باعث می شود که بودن نویسنده را به بسیط بودن برساند. قیس با نوشتن به نقطه صفر اندیشه وارد شده است.

تمثیل یا مثل هم بر جملات کوتاه حکمی و هم بر داستان های کوتاه یا بلند اطلاق می شود. در ات فارسی فرقی میان آن دو قایل نشده اند. اما در بیشتر فرهنگ های ات عرب و به تبع آن در ادبی ادبی اصطلاحات ادبی جهان با اطلاق نام آلگوری (Mnnqsqt) بر تمثیل، آن را به دو دسته فابل (Rcdnq) و پارابل (Rctcdnq) تقسیم کرده اند. ه ی یک ملت باید به مجموعه ی تمثیلات یا ناگفته پیداست برای درک صحیح و فهم درست روحی زبانزدهای آنها توجه داشت. مثلا اگر بخواهیم منش ها و باورهای ملت ایران را به دقت بررسی کنیم، بهترین منبع، تمثیلات یا ضرب المثل هایی است که میان عموم ایرانیان رواج یافته و شایع شده است. ت تمثیل بپردازیم و تفاوت های مثل و ل و اهمی در این مقال بر آنیم که به چگونگی پیدایش مث تمثیل و ارسال المثل را بیان کنیم

رابطه ی ادبیات با جامعه و تاریخ، موضوع جدیدی نیست. ادبیات همواره قلمرو رویدادها و حوادثی بوده است که آنها در بطن خود حامل اعتقادات، ارزش ها و رسومی هستند که پیشینه ی تاریخی ملت و حوادث محسوب می شوند. ادبیات شناسنامه ی یک ملت است و با بررسی محتویات درونی آن، شناخت جامعه و سیر تحول حوادث اجتماعی میسر می گردد. رمان بیش از سایر انواع ادبیات، گنجایش نمایش مسایل اجتماعی و تاریخی را دارد و به همان اندازه در روشنگری جامعه تاثیر گذار است. ادبیات داستانی ایران، در این زمینه تجربه هایی را پشت سر نهاده است و سووشون سیمین دانشور، یکی از آن آثار است. در این مقاله کوشش شده است تا سووشون از منظر ریالیسم انتقادی واکاوی شود.

این مقاله به هنرهای پنهانی قافیه پرداخته است و صنعت «مطابقه» یا « رد الصدر علی العجز» را که به کمک قافیه ساخته می شود، مورد نقد و بررسی قرار داده و برای یافتن نمونه های تازه ای از این صنعت، قافیه های قصاید چهار شاعر بزرگ و حکیم فرزانه: کسایی، ناصرخسرو، سنایی و خاقانی را در نظر گرفته و در نهایت معلوم گردیده که صنعت «مطابقه» بسیار متنوع تر و گسترده تر از نمونه هایی است که علمای بلاغت از گذشته تا امروز مطرح کرده اند.

قصه ها، عرصه ی مبارزه ی نیروهای اهورایی و اهریمنی می باشند؛ اساسا اساطیر از جدال خدایان نی است که تضاد و ستیز میان دو عامل متقابل خیر و شر تشکیل می- شوند. جهان اساطیر، جهان دوب را شامل می شود. جدال نیک و بد، درونمایه ی اصلی شاهنامه ی فردوسی و رامایانای والمیکی است که همچون یک روح در کالبد این آثار بزرگ دمیده شده است. ساختارگرایان با تاثیر مستقیم یا غیرمستقیم از این اسطوره (جدال خیر و شر) برای قصه و روایت تعریفی ارایه داده اند. داستان هایی که در شاهنامه و رامایانا، جدال خیر و شر را دربرمی گیرند زیادند که یکی از این قصه ها، قصه ی ضحاک در شاهنامه و راوانا در رامایانا می باشدکه گونه های نیکی و بدی بطور عیان در آن به صورت نماد جمع شده است. این پژوهش سعی دارد ضمن نگاهی کلی به داستان ساختار روایی واحدی برای این دو داستان ارایه دهد.

در " نقد مدرن " تنها متن چه منثور و چه منظوم، جوهر ذاتی آن مهم است. به عبارت دیگر به تعبیر ساخت گرایان تنها متن اصالت اصلی را دارد. یکی از محورهای این نقد " گفتمان " و " گفتمان کاوی " است. در گفتمان کاوی یک شعر شایسته است چهار محور اساسی: " زبان، موسیقی، تصویر گری (تصویر پردازی) و تجربه ی بشری (ساخت عاطفی)، به علاوه موضوع بسیار مهم بینا متنی (vwcnuv„upvqtvq) مد نظر قرار گیرد، تا متن ادبی به خوبی، زیبایی و روشنی فهمیده شود. آنچه مسلم است این روش از زبان شناسی وارد علوم انسانی شده است و به سرعت در نقد ادبی امروز جا پیدا کرده است. در عربی واژه ی " خطاب " معادل گفتمان آمده است. د ر مقاله ی حاضر شعر سهراب سپهری از این زاویه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

پس از شاهنامه ی حکیم توس، منظومه های داستانی اسطوره ای – حماسی در ایران رایج گردید. شاعران و نویسندگان بسیاری با این مضمون داستان سرایی کردند. ایرانشاه بن ابی الخیر در اواخر قرن پنجم، بهمن نامه را پس از گذشت دو قرن از سرودن شاهنامه و تحت تاثیر آن سروده است. این منظومه، با توجه به بسامد بالای پدیده های اساطیری در آن قابل توجه است. در این مقاله پدیده های اسطوره در منظومه ی بهمن نامه از قبیل: موجودات شگفت انگیز، کوه ها و دریاهای عجیب، جانوران غریب، اژدها، جادوگران، خواب، کارهای خارق العاده و... و نیز شخصیت های اساطیری این منظومه مورد بررسی قرار گرفت و برخی از رموز پدیده های اساطیری داستان بهمن نامه آشکار گردید.

ادبیات جهان در بردارنده بخش بزرگی از احساسات و عواطف و تفکرات انسانی است که تمامی وجوه زندگی فردی و اجتماعی آن را در بر می گیرد. ادبیات حماسی، پایداری، غنایی، عرفانی و... همگی اشاره به مجموعهای بزرگ از متون دارند که هر یک به فراخور موضوع، حقایقی از تمدن بشری را در بردارند. نظامی، به عنوان یکی از بزرگترین و تواناترین شاعران عرصه ادب فارسی، بیتردید نماینده بیچون و چرای ادبیات غنایی است که پنج گانه بیبدیلش الگوی شاعران و ادبای بسیاری قرار گرفته. وی ستایشگر عشق است و داستان های عاشقانه را با بیانی شورانگیز و زبانی پاک عنوان می کند. در میان آثار وی، سه منظومه «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون» و اثر قدرتمند و داستانی «هفتپیکر» جزء مهمترین آثار غنایی ادبیات فارسی به شمار می روند. که به دلیل ویژگی های زیبایی شناسانه و جلوه های آشکار عشق، زن، بزم و طرب و موسیقی در آن ها، جزوی از این گنجینه محسوب می شود. عشق همانطور که در مکتب نظامی می آموزیم اولین و بهترین نتیجه اش خودشناسی و تغییر و تعالی عاشق است. در منظومه های او مضامین گوناگون ادبیات غنایی در قالب تعبیرات بدیع و تازه بسیار گسترده است. در هر سه منظومه توصیف مجالس بزم و وصف و عیش و سرور و سازندگی و نوازندگی بسیار است بررسی ویژگی های ادبیات غنایی، به عنوان یکی از اصلیترین شاخه های ادبیات جهان و کاویدن آنها در سه منظومه مذکور نشان می دهد که این شاعر توانا و چیرهدست ایرانی چگونه و تا چه اندازه توانسته است حق این نوع ادبی (غنایی) را به خوبی ادا کند. در این مقاله به بیان محوریترین ویژگیهای ادبیات غنایی با توجه به نقش قهرمانان زن که در سه منظومه نظامی به کار گرفته شده و مطرح گشته است، می پردازیم. 

ادبیات پدیده ای اجتماعی و پدید آورنده اش، عضو جامعه است. بنا بر این تولیدادبی نیزدرعین فردی بودن، اجتماعی است. حتی بسیاری از موضوعات ادب غنایی مثل عشق، مرگ، تقدیر، باورها، و... در غالب موارد، با مسایل اجتماعی عصر گوینده پیوند دارد. اثر ادبی، مسایل جامعه را گاه آشکار و گاه پوشیده ودر لفافه بیان می کند. درمیان آثارادبی ایران، ادبیات معاصر ما بیش از ادبیات سنتی به مسایل اجتماعی حساسیت نشان داده است. موضوع مقاله ی حاضر بررسی ارزش ها و ضد ارزش ها در شعر قیصرامین پوراست. بنابراین ابتدا نگاهی گذرا به شعر، جامعه شناسی شعروارزش و ضد ارزش در شعر از منظر جامعه شناسی می افکنیم و سپس مصادیق مفاهیم ارزشی و ضدارزش ها رادرآثار امین پور یافته و زیر عنوان های: مدارا، راستگویی، قدر شناسی و... در بحث ارزش ها و ریا، سست عنصری، سود جویی و... در قسمت ضد ارزش ها، دسته بندی و بررسی می نماییم.

مکتب ادبی رمانتیسم مکتبی بود که در اواخر قرن هیجدهم و اوایل قرن نوزدهم درآلمان، فرانسه و انگلیس ظهور کرد. رمانتیک هانگرشی نو به جهان هستی، طبیعت و هنر داشتند و تخیل را به شیوه ای متمایز از هنرمندان کلاسیک تعریف کردند. هنرمندان ایرانی در آغاز سده ی چهاردهم از طریق ترجمه با این مکتب آشنا شدند. شهریار از شاعرانی است که در مسیر این جریان ادبی قرار گرفت و شعر فارسی را به رمانتیسم اروپایی در دوره ی رواج آن نزدیک کرد. بر اساس آن چه ذکر شد، در مقاله حاضر، می کوشیم تا پیشینه ی این مکتب را بررسی و اصول آن را استخراج کنیم. پس از تبیین این اصول از جمله (طبیعت گرایی، انسان گرایی، تخیل و...)، مشخص می کنیم که شهریار، تا چه اندازه تحت تاثیر الگوهای برخاسته از رمانتیسم بوده است؟ نگارنده در این مقاله کوشیده است از رهگذر تجزیه و تحلیل اشعار شهریار میزان بهره گیری این شاعر برجسته را از مکتب رمانتی سیزم تبیین کند. به نظر نگارنده شهریار را نمی توان شاعری کاملا رمانتیک دانست. رگه هایی از مکتب رمانتیسم را در آثارش می توان رد یابی کرد. رمانتیسم کمرنگ او بیشتر جنبه فردی دارد نه اجتماعی. روی هم من بر این باورم که شهریار تا پایان عمر همچنان شاعری کلاسیک باقی مانده است.

شاعر کم آوازه ی خطه کرمان، خواجوی کرمانی در عین حال که اشعار پرمغز و آراسته به انواع دقایق و ظرایف داشته از دسترسی افکار عامه دور افتاده است. شاید یکی از موجبات عدم معروفیت خواجو، شعرای هم زمان و هم دوره ی او بوده است؛ وگرنه به قول دولتشاه سمرقندی: «خواجو در زمان حیات نزد عموم اهالی ایران معروفیتی به کمال داشته است». خواجو در صنایع شعری قوی و زبردست بوده و به تمام مضامین شعری آشنایی داشت و هر یک را در جای خود قرار می داد به طوری که او را "نخلبند"شعرا نامیده اند. همین امر باعث شیرینی و جذابیت شعر او گردیده است. این مقاله قصد دارد به بررسی سیمای رسول اکرم (ص) در دیوان خواجو که یکی از بهترین و با ارزش ترین آثار ادب پارسی به شمار می آید بپردازد تا این شاعر کرمانی بیشتر شناخته شود.

تصوف و صوفی گری درمیان جوامع مختلف با گوشه نشینی و خلوت گزینی همراه بوده است. تصوف خزیدن به درون و اندیشه گرایی نیست و با جمع و همراه جمع بودن تضادی ندارد. از نظر مولانا و اقبال صوفی مرادف صفاست. پس از آن که با خلوت نشینی به تزکیه ی درون پرداخت از مرحله ی فردی برون آمده و به مرحله ی اجتماعی وارد می شود. مولانا و اقبال با عزلت نشینی صرف، مخالف بوده و انسان را به اجتماع دعوت می نمایند. آنان بارهبانیت میانه ی خوبی نداشته و صحبت و هم نشینی را بر عزلت ترجیح می دهند. فرد در میان جمع معنامی یابد و میان این دو ارتباطی ناگسستنی است. صوفی تا به اندازه ای باید از اجتماع دور باشد که وجود اغیار او را از رسیدن به محبوب بازدارد درغیراین صورت با مردم زیستن ومعاشرت با آنان در اشعار هر دو شاعرتوصیه شده است. خلوت و گوشه نشینی فقط برای تزکیه ی درون و سیرفرد به سوی کمال سفارش شده است