نشریه تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)
پیاپی 14 (زمستان 1391)

ابوعلی دقاق از صوفیان بلند آوازه ی قرن چهارم هجری در نیشابور، استاد و پدر زن ابوالقاسم قشیری بود و گرچه قشیری در رساله ی خود به شرح احوال و زندگانی وی اشاره نکرده ولی این کتاب سرشار از سخنان اوست. ابوعلی دقاق پس از گذراندن مقدمات علوم برای فرا گرفتن فقه و حدیث به مرو نزد استادان بزرگی رفت و پس از دستیابی به علوم مرسوم زمان خود و به کار بستن آنها، به طریق تصوف روی آورده و به ابوالقاسم نصرآبادی دست ارادت داده است. وی پیری بود که اندوه و قبض بر حالش غالب بود و به همین سبب نه علوم ظاهری و زهد او را سیراب می کرد و نه احوال و ارادات و روش خانقاه، همواره به دنبال فزونی حال بود و دلی سوخته ی فراق و شوق و محبت داشت. به خوش سخنی و گرمی گفتار معروف بوده ولی اثری از وی در دست نیست. گفته شده در آخر عمر دردمند و بیمار شد و گفتار وی در واپسین روزهای حیات چنان شد که کسانش آنها را فهم نمی کردند و طاقت نمی داشتند. ابوعلی دقاق در ذی الحجه ی سال 405 در نیشابور بدرود حیات گفت و او را در مدرسه ی خودش که در سمت قبله ی کهن دز بود دفن کردند.

«دقوقی» عنوان بیست و نهمین داستان از پنجاه و چهار حکایت دفتر سوم مثنوی است. مولانا در این حکایت در 381 بیت به یکی از مباحث مهم عرفانی پرداخته است. داستانی که با نقد و بررسی آن می توان به گوشه ها و زوایایی از هنر داستان پردازی مولانا دست یافت. این مقاله بر آن است تا با تحلیل عناصر داستانی حکایت دقوقی و بررسی آشنایی زدایی در آن به بخشی از بوطیقای قصه پردازی مولانا بپردازد. مهم ترین نکات تحلیلی، بیان تبارشناسی داستان و بررسی عناصرداستانی چون: راوی و زاویه ی دید، درون مایه ی طرح و پیرنگ، و سایر عناصر داستان است، که سبب دست یابی به نتایج مهم در این پژوهش شده است.

این مقاله به موسیقی شعر اخوان می پردازد و در آن شعر آزاد اخوان در سه بخش عمده: 1 موسیقی بیرونی (اوزان اشعار) 2 موسیقی کناری (قافیه و ردیف) 3 موسیقی درونی (لفظی و معنوی) مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در هر بخش ضمن ارایه ی تعاریف، سعی شده است مبحثی هرچند مجمل در ارتباط با موضوع مطرح شود. آن گاه به موضوع اصلی پرداخته شده است و به تناسب، مباحث فرعی و نمونه هایی که روشن گر منظور بوده است، ارایه شده است. در بخش موسیقی درونی به دلیل گستردگی کاربرد آرایه ها در شعر اخوان و نیز وجود نمونه های شعری فراوان سعی شده است؛ پرکاربرترین و تاثیرگذارترین آرایه ها به همراه گویاترین نمونه ها در این مقاله گنجانده شود.

مکتب ادبی رمانتیسم که یکی از مهم ترین مکاتب ادبی است، در اواخر قرن هیجدهم میلادی در ادبیات اروپا و تحت تاثیر تحولات سیاسی و اجتماعی ظهور کرد. از ویژگی های این مکتب، ت و سیاحت در عالم خیال و درون گرایی آزادی، علاقه به طبیعت، احساس گرایی، گریز از واقعی برجسته تر است. ات ج بران خلیل ج بران، نویسنده، نقاش و شاعر لبنانی از پیشوایان مکتب رمانتیسم در ادبی معاصر عرب محسوب می شود که در آثار خود با دیدگاهی رمانتیک به موضوعات مختلف نگریسته و ویژگی های مکتب رمانتیسم درآثار او پدیدار است. سهراب سپهری، شاعر و نقاش معروف ایرانی نیز از تاثیرات این مکتب در آثار خود بی بهره نبوده است. این پژوهش عوامل و ویژگی های مکتب رمانتیسم در اشعار جبران خلیل جبران، شاعر عربی و سهراب سپهری، شاعر ایرانی را بررسی و مقایسه می کند.

آز و نیاز از دیوهای آیین مزدیسنا هستند. در این میان، دیو آز، نیرومندتر و شناخته شده تر است؛ چرا که بر اساس اوستا او به دشمنی با بزرگترین و مقدس ترین عناصر دین زرتشتی از جمله آتش، ایرانی، آب و گیاه برخاسته است. هم چنین بنابر باورهای مزدیسنان، هنگام رستاخیز، تنها دیوی فر که پا به پای اهریمن تا آخرین لحظات تاب می آورد و با نیروهای اهورایی می جنگند دیو آز است. حکیم بزرگ توس نیز به عنوان سراینده ی حماسه ی ملی ایران، در شاهنامه از آز و نیاز به عنوان دیوهایی نابکار و نیرومند یاد کرده است و حتی آز را دشمن سرسخت خرد می داند؛ در شرایطی که می دانیم تا چه اندازه برای خرد پایگاه والا وارزشمندی قایل است. به طور کلی، مفهومی که فردوسی از آز اراده کرده، چکیده ی همان تعریفی است که آیین مزدیسنا از این دیو ارایه کرده است: زیاده خواهی و فزون طلبی. در این میان، در داستان رستم و سهراب و ماجرای دشمنی سلم و تور با ایرج، بیش از سایر بخشهای شاهنامه می توان نتایج سوء آز را مشاهده کرد.

ضرب المثل ها، یکی از ارکان ارزشمندفرهنگ زبان فارسی اندکه مولانا با سه شیوه کاربردی؛ ت، مثل یعنی: کاربرد مستقیم مثل، استفاده از مضمون مثل در بیت و ابیاتی که خود به دلیل اهمی شده اند به تعلیم و آموزش مریدان پرداخته است.دراین پژوهش، مثل ها در دفاتر شش گانه ی مثنوی از جنبه های مختلف کمی و کیفی و بار عاطفی و معنایی که گویا تاکنون به اهمیت آن در مثنوی ت اخلاقی وتعلیمی مثل ها، سهم مولانا را در پرداخته نشده بود، سنجیده شده اند، تاعلاوه بردرک اهمی خلق ابیات و ترویج ذخیره ی فرهنگی مثل ها، بتوان دریافت.در مجموع، حدود یک هزاروصدوبیست و هفت مثل را در مثنوی استفاده نموده یا خود خلق کرده که همگی از حیث پیام اخلاقی و تعلیمی در پنج دسته محتوایی قرار می گیرندکه در مجموع، بازگوی نگاه آموزشی ورسالت اخلاقی، ارشادی و انتقادی مولانا نسبت به کاربرد مثل ها است.

گارنده در این مقاله سعی داشته درباره ی اندیشه های عرفانی شخصیت سفیان ثوری به بحث و بررسی بپردازد و در این مسیر موضوعات ریاضت، ورع، خوف و رجا، فنا و... در باب عرفان و تصوف از دیدگاه وی و مشایخ و پیروانش از منابع مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. تحقیق و تدوین آرای اساسی سفیان ثوری به صورت نظام مند در دوره ی جدید تفکر اسلامی و عرصه ی دین شناسی حایز اهمیت است. نتیجه و ماحصل این تحقیق نشان می دهد، زهد شکل آغازین تصوف است که حتی بعد از تکامل و رشد مفاهیم تصوف باز هم به حرکت خود در همان حال و هوای نخستین ادامه می دهد.

شعر نو با توجه به ساختاری که از لحاظ ترتیب ابیات و حضور نسبی موسیقی شعر دارد قابلیت انعطاف زبانی و ترجمه را در بستر خود به خوبی می پروراند و همین امر موجب گسترش پذیری اشعار و جهانی شدن شاعران می گردد. شمس لنگرودی و غاده السمان دو شاعر متفکر و معاصر از دو خواستگاه کاملا متفاوت اما با آبشخوری شرقی هستند. یکی از عناصر برجسته و مشترک در اشعار این دو بزرگ مقوله ی عشق می باشد علت مقایسه ی این امر نزدیکی فضای ذهنی و بافتار اشعار این دو شاعر است بدون آنکه شباهت چندانی میان نوشته هایشان به چشم بخورد با یک تعمق کوچک اما ژرف و نگاهی از روی آگاهی در فضای شهری آنها به مواردی بر می خوریم که خود شاهد مثالی خواهند بود بر اثبات این مدعا. حال این پژوهش سر آن دارد ضمن مروری گذرا به زندگی غاده السمان و شمس لنگرودی به بررسی عنصر عشق در شعر (آسان است برای من) و (عشق مرد بیهوده) این دو شاعر بپردازد و در انتها با بیان وجوه اشتراک و افتراق شعری آنان چه از لحاظ محتوا و مضمون چه از لحاظ فرم و ساختار به نتایج قابل ملاحظه ای دست یازد.

امروزه داستان و داستان نویسی از مهم ترین ارکان ادبیات به شمار می رود و شناخت عناصر داستان به درک بهتری از آن منجر می شود. برای شناخت عناصر داستان های ایندو نویسنده، به درونمایه، راوی، توصیف صحنه و موضوع پرداخته شده است.غالب، درونمایه ی داستانهای این دو نویسنده را جامعه و افراد آن تشکیل می دهد که با واقع گرایی به تصویر کشیده شده است. از لحاظ زاویه ی دید یا راوی داستان، منفلوطی بیشتر از اول شخص که عموما، قهرمان داستان نیز می باشد بهره برده است؛ اما در مقابل آل احمد به دلیل ناآشنایی با اقتضایات زوایای دید در داستان، روایتی از هم گسیخته را در داستان هایش ارایه کرده است. در توصیف ها منفلوطی، از فکر و دید خلاقش جهت بارورکردن داستان سود برده، بدون اینکه به افراط روی آورد؛ اما آل احمد در این زمینه، در توصیف محیط های خانوادگی و بویژه زنانه افراط کرده است. البته هر دو داستان پرداز در تصویر گری و صحنه پردازی توانایی ویژه ای دارند. در زمینه ی موضوع، منفلوطی تنها به بیان مشکلات اجتماعی پرداخته است؛ ولی آل احمد، علاوه بر بیان مشکلات، علت های اجتماعی آن را نیز مورد توجه قرار داده است تا بدین وسیله اثرش را آموزنده و هدفمند سازد.

بر خلاف نظریات منتقدین گذشته، در نظریه های مدرن ادبی، زبان و ویژگیهای آن به عنوان یکی از محوری ترین عناصر شعر مطرح است تا جایی که فرمالیستهای روسی، شعر را از طریق فرآیند آشنایی زدایی در زبان تعریف کردند. یکی از شیوه های برجسته سازی و خارج کردن زبان از سطح خودکار، ابداع واژه ها و ترکیبات جدید است. فرمالیستها این فرایند را هنجار گریزی واژگانی نامیدند. البته بدیهی است که این نوع بیگانه نمایی در زنجیره ی کلام باید با نوعی زیبایی نیز همراه باشد تا بتوان آن را فعالیتی هنری و خلاقانه تلقی کرد. منوچهر آتشی یکی از شاعران معاصر است که توانست از قابلیت ترکیب پذیر بودن زبان فارسی و انعطاف پذیری آن بهره ببرد و با ابداع واژه ها و لغات جدیداز زبان شعر خود آشنایی زدایی کند. در این پژوهش کیفیت ابداع واژگان، در اشعار او مورد بررسی قرار گرفته است.

حکایت ها در منظومه های پارسی معمولااز ساختار سه گانهای برخوردارند که نخست شامل توصیف ها، دوم شامل گفتگوی میان شخصیت ها و سوم بیان پندها و حکمتهایی است که بر اساس حوادث داستان تفسیر میشود. در پارهای از داستانها، در جایگاه گفتگو، درست در آنجا که سخنان برخی از زنان می تواند به گسترش داستان بینجامد، میبینیم که آنها دچار خاموشی و سکوت می شوند و از آن پس، نقش مستقلی در پیشرفت داستان ایفا نمی کنند. در این مقاله، نمونه هایی از چنین خاموشی هایی، ارایه و بررسی شده است. شخصیتهای مورد نظر عبارتند از سودابه در پایان داستان سیاوش، شکر اصفهانی در منظومه ی خسرو و شیرین و کنیزک در داستان پادشاه و کنیزک مثنوی. در این گونه آثار، سکوت زنان، تداومکنش شخصیت زن را در داستان متوقف میکند و زنان را به حاشیه میراند و به جای آنان، مردان به عنوان شخصیت اصلی در میانه میمانند.

مطرح شدن مساله ی نسبیت و عدم قطعیت از سوی اندیشمندانی چون نیچه و پیشگامان فیزیک مدرن از جمله آینشتاین انقلابی در تاریخ تفکر بشر به وجود آورده است. نیچه معتقد است که حقیقت پایدار نیست و آنچه حقیقت می پنداریم، توهمی بیش نیست چون واقعیت امروز با واقعیت فردا تفاوت دارد. براساس نظریهی نسبیت آینشتاین نیز موقعیت شخص مشاهده گر در ارزیابی یک پدیده از اهمیت بسزایی برخوردار است چون هر فرد واقعیت را بر مبنای موقعیت خود می بیند، بنابراین برداشت افراد از پدیده ها یکسان نیست. با در نظر گرفتن این دو نظر در تحلیل نمایش نامهی شش شخصیت در جستجوی نویسنده اثر لوییجی پیراندللو، میبینیم که نویسنده با ارایه ی آرای اشخاص مختلف نشان می دهد که تا چه اندازه موقعیت ایشان در ادراک واقعیت تاثیر دارد و در نتیجه امکان و مجال قطعیت برای حقیقت باقی نمیگذارد. او همچنین با معطوف کردن نظر ما به در هم آمیختگی تخیل و واقعیت، تزلزل مرز میان این دو را به تصویر میکشد. نسبیت، عدم قطعیت و چند صدایی که در سرتاسر این نمایش نامه به چشم می خورد، مانع از آن میشود که خوانندگان و تماشاگران به معنا یا حقیقتی واحد از متن دست یابند.

مطالعات پسا استعماری حوزه وسیعی از نقد ادبی و مطالعات فرهنگی می باشد که در پاسخ به خیزش خلاقیت ادبی پس از جنگ جهانی دوم در کشورهایی که در گذشته تحت انقیاد استعمار بودند به منصه ظهور رسید. همچنین، پاسخی است به اصرار استعمار در دنیای مدرن. در این مقاله پاره ای از مفاهیم پسا استعماری در کتاب باد بادک باز نوشته خالد حسینی مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد. سعی شده است تنش های قبیلهای که پس از تهاجم روسها به افغانستان شدت یافته به طور مفصل مورد نقد و بررسی قرار گیرد. به علاوه، مفاهیم دوگانگی فرهنگی، شبیه سازی فرهنگی، و مفهوم غیر خودی یا " دیگری " از درون رمان باد بادک باز با ذکر شواهد و مثالهای موجود استخراج شده است. شایان ذکر است که این مفاهیم از دیرباز در جلوه های ادبی ماندگار سرزمین های کهن به تصویر کشیده شده اند. اما رویکرد پسا استعماری به این مفاهیم از دیدگاهی نوین توجه کرده است و جدالهای قومی و تفاوتهای فرهنگی درون مرزی و فرامرزی را از زاویه مقابل کشورهای مغلوب و غالب مورد بررسی قرار داده است. با چنین نگاهی است که میتوان در رمان بادبادک باز این مفاهیم را به عنوان دستمایه هایی برای خلق موتیفهای ادبی بررسی نمود. از این رو تضادهای فرهنگی، مهاجرتهای اجباری و جنگهای قبیله ای، ایدیولوژی وطن، دلتنگی و مفهوم دیگری با مباحثات مرتبط از منابع دیگر از دل رمان مذکور بیرون کشیده شده و ارتباط آنها با رویکرد پسا استعماری در نقد ادبی مشخص گردیده است.

در تمامی جوامع، وجود انسانهای واقع گرای دلسوز و آگاه ضروری بوده؛ می طلبد تا از وقایع موجود در جامعه پرده برداری کنند.پرده برداران از واقعیت های جامعه، در اصطلاح ادب اروپایی ریالیست نامیده می شوند که از روش واقع گرایی در آثار خویش بهره برده مشکلات جامعه را آشکار می سازند. از آنجا که دلایل مختلف اجتماعی و علمی و فلسفی در اروپای قرن هیجدهم عامل ایجاد تحول مکتب از رمانتیسم به ریالیسم گردیده است، در ایران نیز به دلیل وجود شرایط خاص اجتماعی مشروطه، واقع نگاری و توجه به مسایل اجتماعی، خاصه در حوزه ی رمان مطرح می شود. اما در ایران، عوامل اجتماعی و فرهنگی ایجاد مکتب واقع گرایی عبارتست از: مشروطه و تفکرات مشروطه خواهان، انقلاب سوسیالیستی شوروی، حرکت روشنفکران چپی ایران، رویارویی با اروپا و تمدن غرب از طریق ترجمه، اعزام دانشجو و چاپ، جنگ های جهانی و آزادی خواهی ها و ملی شدن صنعت نفت و... در مقاله ی حاضر با توجه به عنوان مورد نظر به بررسی مکتب ریالیسم اروپایی و تفاوت آن با ریالیسم ایرانی پرداخته شده است.

کنایه در ادبیات پوشیده و رندانه سخن گفتن است و نیازمند آگاهی داشتن به زبان و فرهنگی است که زبان را پدید می آورد، به همین دلیل کنایه را زبان فرهیختگان دانسته اند. در این مقاله به انواع کنایه در شعر ظهیرالدین فاریابی یکی از قصیده سرایان بزرگ سده ششم هجری همراه با نمونه ها خواهیم پرداخت. همه ی گونه های کنایه بجز تعریض در دیوان ظهیر فاریابی فراوان به چشم می خورد و پاره ای از آنها امروزه فراموش گردیده، شناختن «وسایط» آنها دشوار و دیریاب است.