نشریه تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)
پیاپی 13 (پاییز 1391)

گفت‌کردهای بیشتر شاعران پیش از حافظ کمتر نشانی از نفی و انکار و نقد گفتمانهای حاکم را در خود دارد، اما در تحلیل بیشتر گفتمانهای مطرح در شعر حافظ، وجه انتقادی و انکار ی و عنادی از آشکارترین وجوه بیانی شعر او به شمار میرود. در این پژوهش، ضمن تحلیل گفتمانهای هستی شناسانه، سیاسی حکومتی، دینی مذهبی و اقتصادی، به بررسی طبقات و قشرهای اجتماعی و سیمای شهر در غزل حافظ به شیوه تحلیل گفتمان انتقادی پرداخته شده است؛ نتیجه بررسیها بیانگر این نکته است که حافظ نیز تحت تاثیر اندیشه های جبرگرایانه زمانه خویش است، اما این جبرگرایی نه تنها به تسلیم و انفعال محض منجر نشده بلکه به ابزاری برای انتقاد از طرف مقابل و توجیه ک ردارهای طرف خودی تبدیل شده است.

امیری فیروزکوهی از احیا کنندگان و پیروان سبک هندی است. بررسی تصاویر شعری این شاعر نشان میدهد که تصاویر شعری او غالبا از شعرای پیشین گرفته شده است. گویا صورتهای کهن شعری هنوز در ذهن امیری تازگی و طراوت هنری خود را حفظ کرده است. از این رو در شعر امیری به ندرت با تصاویر تازه مواجه میشویم. اما او توانسته عواطف خود را از رهگذر همین تصاویر کهنه بیان کند. مقاله ی حاضر به بررسی غزلیات امیری از منظر زیبایی شناسی و جمال پرداخته تا نشان دهد که امیری همچون دیگر شعرای سبک هندی تشبیه را ابزاری مناسب برای بیان مشابهت های خیال انگیزمیان پدیده های ذهنی و عینی تشخیص داده است. از این رو تشبیه در شعر امیری باالترین بسامدرا داراست. شاعر برای انتقال اندیشه های عمیق ترخود، از استعاره و برای عدم تصریح در بیان و پوشش در کلام ازکنایه بهره گرفته است و از توجیه المحال پارادوکس برای بیان اندیشه های دو سطحی و اجتماع امور ناسازگار و متناقض استفاده کرده است.

طبیعت در شعر فروغ بازتاب گسترده و متنوعی دارد. فروغ نگران ابتذال و نابودی طبیعت در برابر هجوم صنعت و مدرنیزم و در نتیجه، بیگانگی انسان امروز با طبیعت است. از اینرو در شعرش به شکلهای گوناگون از طبیعت یاد میکند و از این طریق میخواهد انسان بیگانه و گریزان از طبیعت را دوباره با آن آشتی دهد و پیوندهای گمشده ی او با طبیعت را یادآور شود. این مقاله به بررسی مواجههی فروغ با طبیعت و چگونگی بازتاب طبیعت و عناصر آن در شعر وی میپردازد و آن را در هفت گونه دسته بندی میکند.

شریعت، همچون شمعی است که راه طریقت را روشن میسازد و مانع از گمراهی سالک و عارف میگردد، اما در طول تاریخ عدم پای بندی برخی از مدعیان عرفان اسالمی اسباب این پندار را فراهم ساخته که عارف معتقد به سقوط تکالیف شرعی است. در این مقاله کوشش شده تا دی دگاه احمد غزالی و عین القضات همدانی عارفان قرن پنجم و ششم دربارهی قیام به ظاهر و باطن آداب و احکام شریعت و عدم سقوط تکالیف شرعی در قالب کیفیت نگرش ایشان به نماز، روزه، حج، جهاد، طهارت بیان گردد.

در این مقاله سعی شده است تا اساس اندیشه مکتب رمانتسیم و جایگاه آن به عنوان یکی از مکتبهای بزرگ ادبی در اشعار شاعرانی چون نیما یوشیج و خلیل مطران مورد بررسی قرار گیرد. مکتب ادبی رمانتسیم در اواخر قرن هیجدهم در ادبیات اروپا پدیدآمد. این مکتب ادبی، دارای مشخصه هایی چون عشق، آزادی، احساس گرایی، عالقه به طبیعت و درون گرایی میباشدکه در اواخر قرن نوزدهم به سبب گسترش روابط شرق با غرب، نویسندگان و شاعران شرقی با این مکتب آشنا شدند و از آن تاثیر پذیرفتند. آشنایی نیما یوشیج وخلیل مطران با ادبیات غرب به خصوص ادبیات فرانسه و مکتب رمانتسیم سبب شد تا این دو شاعر سنت شک ن نوگرا از پی شگامان مک تب رمانتسیم در شعر معاصر ایران و عرب قرار گیرند. در نتیجه این مقاله به بررسی مضامین و مظاهر رمانتیک در اشعار نیما یوشیج و خلیل مطران با توجه به شرایط زندگی فردی و وضعیت اجتماعی و فرهنگی آنان پرداخته است.

اشعار سنایی، پر از نکات ظریف و اشارات لطیف اخالقی، فلسفی، دینی، کالمی، عرفانی، اجتماعی و اوامر و منکرات است. در تمام این موارد به عظمت روح انسانی که هدف کل آفرینش است اشارات مکرر دارد و هم چون دگرمصلحان جهان، به پیروی از سنت راستین احمد مرسل، امر به معروف ونهی از منکر می‌کنند تا آن نفس ناطقه ی؛ محبوس و مهجور شده را، با کمند ریاضت و از طریق امر و نهی، چنان بپرورانند که تحت بندگی هیچ چیز و هیچ کس قرار نگیرد. به همین دلیل، این اندشه ها میداند. سنایی با رستاخیز کالم، انسان در خود گم گشته را، ارشاد شعر را جوالنگاه می‌کند و به گونه ای دلنشین و جذاب، شوق او را بر میانگیزد تا دستورالعملهایی را که در آیات آسمانی قرآن و احادیث، برای رستگاری و نیل به کمالجویی اوست چون موم و شهد در هم آمیزد و همچون نیشتر، عقده های درونیش را بشکافد و مرهم نهد. در این مقاله امر به معروف و نهی از منکر را با ذکر آیاتی و احادیثی چند و با تطبیق اشعاری از حکیم سنایی، ذکر نمودهایم و میزان تاثیرپذیری سنایی را از آیات قرآن کریم در جدولی با ذکر درصد بهره گیری وی نشان دادهایم.

در تذکره ها همواره شرح حال قلندریه و مالمتیه را در هم آمیختهاند و از آنها به عنوان فرقه هایی هم سنخ و مشابه سخن به میان آورده اند. حتی در برخی موارد، ایشان را فرقهای واحد با تفاوتهایی جزیی به شمار آورده اند، یا اینکه قلندریه را گروهی افراطی از مالمتیه دانسته اند،که در دوره های سپسین وبه خصوص از پایان قرن ششم وآغاز قرن هفتم به صورت فرقهای با آداب و رسوم خاص درآمده است. در این مقاله تالش شده است تا خاستگاه اصلی وتاریخچهی هر دو گروه بر اساس آثار اهل تصوف و متخصصین معاصر بازبینی شود، وجوه تمایز هر کدام مشخص و اصول عقاید و باورهای ایشان بررسی شود ودر نتیجه سیمایی واضح تر و واقعی تر از قلندریه و مالمتیه در تاریخ تصوف ایران ارایه گردد.

مقاله حاضر، با جستجو و کنکاش در برترین آثار حماسی منظوم و منثور ایران و جهان، به دلیل اهمیت و گونه گونی مراسم و آیین های پهلوانی و پادشاهی به موضوع تولد، آیین زاد روز، نامگذاری، پرورش و تعلیم و تربیت پرداخته و در صدد تبیین کیفیت و جزییات قابل مالحظه و هدفمند آن برآمده است. تولد، با آغاز در تناسب است و آغاز زندگی، در روند جریان و کیفیت آن بی تاثیر نخواهد بود. چگونگی آغاز زندگی بزرگان حماسه که همواره مورد توجه عام و خاص بودهاند و روشن شدن نکات مفهومی باریک رسوم در ملل مختلف میتواند پشتوانه فرهنگی غنی هر ملتی را بنمایاند. بنابراین مقاله حاضر سعی دارد به طور شفاف جنبه های مرتبط با این مقوله را آشکار سازد.

آغاز بندی هر اثر از سویی نشان دهنده ی هنرمندی و بالغت صاحب اثر خواهد بود چه شاعر یا نویسنده با آوردن براعت استهلال یا نگارش دیباچه در آغاز در حقیقت تم و ل ب اثر خود را بیان میکند همچون کشاورزی که دست چین ترین میوهی خود را بر روی بار قرار میدهد. از دیگر سو آغازبندی نشان دهندهی جهان بینی فلسفی، دینی و سیاسی صاحب اثر خواهد بود. از آغاز بندی منظومهه ای فارسی به آسانی میتوان به جهان بینی و نوع اندیشه ی سراینده ی آن پی برد

جبران خلیل جبران و نیمایوشیج دو شاعر معاصر عرب وایرانی، همواره دغدغه انسانی و به طور خاص غم اجتماع دارند، به گونهای که جامعه واجتماع از مهمترین مضامین آثارشان به شمار میآید. جبران در سال 1931–1833م در»البشری« لبنان متولد شد واز آغاز تولد تا مرگ در فقر و ندا ری دست و پا زد و به همین خاطر به مقابله با تضاد طبقاتی و هر آنچه آرامش را از مردم میگیرد، برخا ست. نیما یوشیج  1274 -1338ه.ش در یوش، دهکده نور مازندران متولد شد. وی نمیتوانست درد و رنج و فالکت مردمان هم عصر خویش را ببیند و بی تفاوت از کنار آنها بگذرد. نیما از شاعران انسانی و اجتماعی است؛ چراکه در البه الی اشعارش امید و برکندن بنیان ظلم و جور به چشم میخورد. جبران در نوشته هایش به مسایل انسانی پرداخته است. او به مخا لفت با تبعیض برمیخیزد، کشیشان زراندوز را به باد ریشخند و جدال میگیرد و آرزوی یک جامعه عاری از بردگی و ظلم قدرتمندان و... دارد. نیما نیز یک شاعر انسان گراست و مانند همتای خویش به بیان آالم جامعه و درد و رنج، فقر، فاصله طبقاتی و... میپردازد و به یک جامعه مبتنی بر عدا لت امید دارد. هدف و مساله اصلی در این پژوهش، بررسی و تحلیل تطبیقی دیدگاه نقادانه جبران خلیل جبران و نیما یوشیج نسبت به انسانیت، انسان دوستی، انسان گرایی، فقر، ظلم و ستم ظا لمان، غم جامعه و... است.

منظور ما از ابیات دشوار، ابیاتی نیست که به علت کاربرد لغات عربی و ترکیبات یا اصطالحات نجومی و موسیقایی و کالمی مانند اشعار خاقانی و انوری دشوارند، بلکه ابیاتی مورد نظر ماست که ظاهرا آسان به نظر می رسند ولی با دقت و تامل بیشتر، متوجه میشویم که مطلب به آن سادگی نبوده است و گزارشگرانی که غالبا در علوم مختلف زمان هم، تخصص داشته اند به منظور اصلی شاعر پی نبرده اند. و این مساله بویژه در مورد شعر شاعران صاحب سبک، مثل حافظ، بیشتر به چشم میخورد، سعی ما در این مقاله جلب توجه دانشمندان به نکاتی است که از دید و نظر گزارشگران و مفسران، مغفول مانده است و ل و جوالن اندیشه ی علمی شاعر و در واقع به گره خوردگی خیال واندیشه و علم و عواطف بیشتر به تخی شاعر، بستگی دارد.

سابقه زیبایی شناسی را باید در میان اقوام کهن وباستانی جستجو کرد نخستین گامها را در این مسیر تمدنهای ایران، هند،و یونانی برداشته اند و دستاوردهای خوبی را از خود به یادگار گذاشته اند. مکتب زیبایی پرستی در عرفان ایرانی و اسالمی با استفاده از دستاوردهای حکمت یونانی و اشراق شرقی وبه ویژه با بهره گیری از حکمت ایران باستان در قرون نخسین اسالمی شکل گرفته وبا استفاده از تعالیم قرآنی به مکتب بزرگی در عرفان اسلامی تبدیل شده است. البته بزرگان آن همگی ایرانی بوده و شیخ شهاب الدین سهروردی نیز در مرکز چنین جریانی قرار دارد.سهروردی نخستین شخصیتی است که به طور جامع به عرفان زرتشتی رسیده و ارکان آن را دریافته و در آثار خود آورده است.بسیاری از بزرگان و حکیمان ایرانی و اسالمی نیز به این حقیقت اعتراف کرده اند و سرچشمه عرفان و تصوف را در ایران باستان یافته اند. د ر این مقاله کوشش گردیده تا مقدماتی درباره زیبایی شناسی د رعرفان زرتشتی و مشترکات آن با عرفان مولانا ارایه گردد تا زمینه برای تحقیقات مفصل تر فراهم آید

این مقاله بازی زبان (game Language) و اعمال قدرت از طریق آن را در تقابل گفتاری بین افراد مورد بررسی قرار میدهد، تا نشان دهد تا چه اندازه کاربرد زبان در ارتباط معنایی بین شخصیتها در جامعه نقش دارد. نمایشنامه یکی از گونه های ادبی است که بازی زبان درآن نقشی شگرف را ایفاء می‌کند. به همین منظور این نوشته بر آن است تا در »منجی در صبح نمناک« اثر اکبر رادی نقش یک نویسنده را که تالش دارد تا به رغم جامعه ای سراسر فشار و سانسور، استقلال فکری و کلامی خود را در تمامی قلمروی هنر، ادب، و اندیشه با مخاطب خود حفظ نماید، مورد بررسی قرار دهد. همچنین در بررسی نمایشنامه ی »اولیانا« اثر دیوید ممت این مقاله به جایگاه زبان در دستگاه آموزشی آمریکا اشاره می‌کند تا بدین وسیله جدال های فرهنگی که ناشی از استفاده و سوء استفاده از زبان تخصصی میباشد را به نمایش بگذارد.

ین نوشته بر آن است تا توجه محققین را به تعریفی که هومی بابا از مفهوم پیوندگونی دارد جلب نماید. مفهوم پیوندگونی از دیدگاه بابا، که یکی از مفاهیم کلیدی مطالعات پسا استعماری است، به بررسی تاثیرات ناشی از تقابل فرهنگها به خصوص در رودررویی فرهنگهای استعمارگر با سایر فرهنگها میپردازد. در این نوشته نگارندگان به بررسی تاثیر آشنایی با مفهوم پیوندگونی در خوانش متون پسا استعماری میپردازند. داستان در کشور آزاد اثر وی. اس. نایپل به عنوان نمونهای از آثاری است که گنجایش چنین خوانشی از متن را داراست. در این اثر، نایپل اشکال گوناگونی که در آن شخصیتها از دو فرهنگ رودررو تحت تاثیر پیوندگونی قرار میگیرند به تصویر می‌کشد. پدیدهی پیوند گونی از دیدگاه بابا میتواند رهنمون فرد به این امر باشد که جهت کاستن عوارض فرسایشی ناشی از تقابل فرهنگ ها، مختصات فرهنگی شخص بایست در دیگ جوشان پیوندگونی فرهنگی ذوب گردد.