نشریه اندیشه های قرآنی
سال پنجم شماره 10 (پاییز و زمستان 1397)

شناسایی چیستی انسان، ساحتها و نیازهای وی یکی از موضوعات مهم بشری است که از دیرباز مورد توجه اندیشمندان بوده است. دیدگاه های انسان را موجودی تک بعدی دانسته و زمینهای خاصی را مورد نظر قرار میدهد و به همه جنبه ها مختلف انسان نپرداختهاند اما قرآن کریم آن را پدیدهای متشکل از دو بعد ملکی و ملکوتی دانسته و تصویری کامل از آن بدست میدهد. این مقاله با روشی توصیفی - تحلیلی آیات مربوط به انسان را بررسی کرده است. این آیات بیانگر پایه های انسان شناسی قرآنی میباشد که بر ویژگی های گوناگونی استوار است. مهمترین ویژگیهای انسان شناسی قرآنی عبارتاند از: جامعیت، ستایشها و نکوشها، اتقان و خطا ناپذیری داده های وحی، نگاه به مبدا و معاد. از دیدگاه قرآن هردو بعدی ملکی و ملکوتی انسان، نیازهای دارد و برخالف دیدگاه های انسان شناسی مادی که نیاز انسان را منحصر به یک نوع میداند، نیست اما در سلسله مراتب نیازهای انسانی، نیازهای معنوی بر نیازهای مادی رجحان دارد. این نیازها در پنج طبقه، دسته بندی شده است.

در گفتار نخست این تحقیق، واژهشناسی تبلیغ، فرایند کاربرد آن در قرآن و شیوه های تفسیر موضوعی مورد کاوش قرار گرفته است. در گفتار دوم موضوعات متفاوت مانند: ثروت اندوزی، ثروتمند بی دین، شکرگزاری، گریه، تفریح، خواب، بهشت و جهنم، از طریق جمع آوری آیات مرتبط و جمعبندی از مجموع آن، دیدگاه قرآن در باره آن موضوع روشن گردیده و به مطالب ذیل دست یافته است: 1 .از آیات که در باره ثروت به کار رفته استفاده میشود که مال و ثروت امری دوست داشتنی است و اگر آن در برخی آیات نکوهش شده از این جهت است که غالبا انسان را از خداوند باز میدارد. 2 .ثروت زیاد در دست افراد بیدین، آثاری بدنبال داشته و از عوامل گمراهی مردم به شمار میآید؛ لذا خداوند ثروت انبوه برای کافران را، عذاب آور و موجب درماندگی اخروی آنان میداند. 3 .شکر سه گونه بوده و 74 بار در قرآن استفاده شده است. این مفهوم به طور کلی در سه محور؛ آثار شکرگزاری، ارزش شکر و اهمیت آن، بکار رفته است. 4 . گریه به عناوین مختلف تقسیم شده است. گریهای که حاصل از شناخت حق و عرفانی باشد، بسیار ارزشمند است؛ زیرا موجب کمال انسان میشود. 5 .برای بهشت و جنهم در قرآن نامهایی ذکر شده است. مفسران با استفاده از روایات، هریک را بیانگر درجهای از بهشت و جهنم دانسته و مراتب بهشت را 7 و نامهایی نیز برای آنها برشمرده اند. در ارتباط با جهنم نیز، واژگانی استعمال شده است که برخی آنها را، نام قسمتهایی از طبقات جهنم تلقی کردهاند. 6 .از کاربردهای واژه فرح در آیات قرآن به خوبی دانسته میشود که تفریح به معنی ابراز حرکات نمایشی سرور، امری پسندیده نیست، البته مورد و انگیزه هایی که موجب فرح میشود میتواند در مثبت و منفی بودن فرح نقش مهم و تاثیرگذار داشته باشد. 7 .قرآن حقیقت خواب را به معنای خروج روح از بدن بر میشمارد. پیوند میان روح و تن به جهت دوری و نزدیکی روح از کالبد متغیراست؛ از اینروست که تعبیر قرآن برای خواب به »نوم«، »نعاس« و»سنه« متفاوت شده است.

عقل و کارکردهای آن از دیرزمانی موردبحث و گفتگو در محاورات علمی جهان، بین دانشمندان بوده و مباحث فراوانی را به خود اختصاص داده است. یکی از مباحث مطرح تقسیم به عقل نظری و عقل عملی است که خود دچار تحوالتی در نظرگاه اندیشمندان به ویژه در حوزه دین گردیده است. برخی آن را معارض با آموزه های دینی تلقی کرده و برخی دیگرعقل را یکی از ابزار معرفت شناسی دینی میدانند. سخن هرکسی ممکن است طرفدارانی داشته باشد؛ اما میتوان گفت تبیین موضوع از نگاه امام معصوم جایگاه عقل نظری و عملی را بیشتر تثبیت خواهد کرد. این مقاله در پی تبیین دو قسم معروف عقل (نظری و عملی) از دیدگاه حضرت امام رضا علیه السلام بوده و بعد از تبیین آن از کارکردهای مختلف و متنوع عقل نظری و عملی از نگاه حضرت امام رضا علیه السلام، مواردی را با توجه به گنجایش مقاله به تبیین و تفسیر نشسته است.

یکی از ویژگی دوران معاصر توجه خاص به علوم جدید است که بیشتر از راه تجربه به دست می آید، با توجه به این ویژگی دین اسلام که طبق فرمایش خداوند در قرآن بهترین دین است ، با علوم جدید چگونه تعامل دارد. این مقاله درصدد این است که قرآن نیز به صورت کلی در این موضوعات به صورت کلی پرداخته به عبارت دیگر بحث آر رابطه علم و دین که از سرزمین غرب سرچشمه گرفته است در بین اندیشمندان مسلمان مطرح شد است ولی تتمه که اندیشمندان مسلمان از این بحث گرفتند غیر از نتیجه بود که اندیشمندان غرب از آن به دست آوردن دوما در این مقاله این مسئله را به صورت علمی- پژوهشی در چند موضوع نشان میدهیم 1 .قرآن و خلقت آسمان و زمین 2 .قرآن و خلقت انسان. 3 .قرآن و رسانه های نوین (با تاکید بر رسانه ای رادیو،تلویزیون، سینما) نتیجه اینکه در این مقاله به صورت تطبیقی و علوم جدید پرداخته شده و به دست آمده است که علوم جدید در این مسایل تایید شده نه تنها ضدیت با دین وجود ندارد بلکه اعجاز علمی قرآن را تایید نموده است ونشان دادهشده که این موضوع درآیات متعدد و در موضوعات متعدد قرآن پرداخته است.

در تبیین رابطه میان صفات دنیا و آخرت، قرآن کریم بیش از تشابه، ناظر بر تفاوت آنها بوده است. اهمیت معرفت به صفات متفاوت دو سرا در ایجاد انگیزه جهت آخرت طلبی است چنانکه محتمل است عدم دستیابی به آن موجب دنیاپرستی و عذاب خلد گردد. با عنایت به متعدد و مدغم بودن عناوین متون مبین این تفاوت و عدم تفکیک اصولی میان مرزهای مواضع بحث در آراء علماء، در این مقاله سعی شده تا با رفع این نواقص، نظری جامع و در کمترین شمار ممکن از عناوین در این باره ارایه گردد. بر این مبنی می توان ابراز داشت که آخرت نسبت به دنیا شدیدتر و روحانیتر بوده و در مقابل فنا و تغییر آن همیشه پایدار و ثابت است. الم و لذت دنیا به هم آمیخته است ولی در آخرت، نصیب سعید و شقی از بهره خود در این باره خالص می باشد. همچنین سرای آخرت صاحب نعمتها و شکنجه هایی است که همانندی در دنیا ندارند. عالوه بر آن دنیا محل عمل و آخرت مقام جزا میباشد.

در آیات متعدد قرآن کریم به خصوص در آیه یازدهم سوره مبارکه غافر، موضوع تعدد حیات و مماتی که از مهمترین مسایل جهان بینی دین اسلام برای بشر است، بحث صورت گرفته. دراین مقاله سعی شده دیدگاه مفسرین و علمایی اسلام اعم از شیعه و سنی را با رویکرد کالمی خاص خود شان؛ در مورد مراحل حیات و ممات، مورد باز بینی قرار دهد. زیرا یکی از اصول دین اسلام میعاد است و عمده مسایل مرگ و زندگی به میعاد مرتبط است، روی این جهت میطلبد که از تعداد مرگ وزندگی که روزی ما را به اغوش میگرد، بحث و تحقیق صورت بپذیرد؛ در دین اسلام روی مساله قیامت و حیات مجدد تاکید فراوان شده. اما در تعیین مراحل مرگ و زندگی که بر بشریت به حیث موجود مسئول میگذرد، بر داشت های متفاوت و چه بسا متناقض دیده می شود، روی این جهت در این مقاله با محور قرار دادن آیه یازدهم سوره مبارکه غافر دیدگاهای اندیشمندان مسلمان به بررسی گرفته شده است. البته در این مقاله نظریات و دیدگاه های که بررسی شده یک سر گذشت مشخصی را به دست نمیدهد.