پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی
پیاپی 12 (پاییز و زمستان 1398)

جنگ نامه میرزا حسن آتشی (سده سیزدهم قمری)، منظومه ای به فارسی در نبردهای امام علی(ع) و مناقب امامان شیعه و یک حماسه دینی است که نیمی از آن در بحر متقارب و نیم دیگر در قالب قصیده سروده شده است. دو نسخه از این جنگ نامه باقی مانده که یک نسخه از آن در کتابخانه جامع گوهرشاد وجود دارد. تاریخ کتابت آن 1225ق و دارای 335 برگ و 6000 بیت است. کاتب آن مشخص نشده و با توجه به رسم الخط آن، احتمالا بیش از یک کاتب داشته است. نسخه دوم در کتابخانه آستان قدس با 132 برگ که نسخه ناقص جنگ نامه است. نسخ خطی به عنوان یک پل ارتباطی بین زبان و فرهنگ گذشته و حال، ایفای نقش می کنند و تجربه های گذشته را به این دوران انتقال می دهند. هدف از نوشتن این مقاله، بررسی ویژگی های سبکی و معرفی نسخه خطی این منظومه حماسی است و محقق به دنبال جواب این پرسش است که ویژگی های شاخص سبکی دیوان حسن آتشی چیست؟ روش کار، توصیفی تحلیلی و از نوع کتابخانه ای است. حاصل پژوهش نشان می دهد شعر آتشی در سطح فکری به منقبت پیامبر(ص) و امام علی(ع)، اشاره به اساطیر ایرانی، منقبت ایمه، روحیه حماسی، استناد به آیات و احادیث می پردازد. در سطح زبانی نیز ویژگی های تسکین متحرک، کاربرد الف اطلاق، تخفیف واژه و به کار بردن واژه های عربی دیده می شود. در حوزه بیان، بدیع، انواع آرایه های ادبی (تشبیه، ایهام، مجاز، استعاره، جناس و...) در شعر آتشی یافت می شود.

میرزا محمدهاشم صاعدای اصفهانی از شاعران گمنام دوره صفویه است که شرح حالش در تذکره ها نیامده است. وی اثری با عنوان لیلی و مجنون دارد که از آن، تنها یک نسخه بر جای مانده و در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود و تاکنون نیز تصحیح و چاپ نشده است. شاعر به ادعای خود، این اثر را به شیوه و بر پایه داستان لیلی و مجنون نظامی سروده است. این پژوهش بر پایه روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته و به دنبال پاسخ این پرسش است که این منظومه به لحاظ چهارچوب و محتوا تا چه اندازه به اثر نظامی نزدیک است و از آن تاثیر پذیرفته است؟ بنابراین، در گام اول به معرفی شاعر و اثر او پرداخته شده و در ادامه ویژگی های محتوایی آن واکاوی شده است. سپس ویژگی های سبکی اثر در سه سطح زبانی، فکری و ادبی بررسی شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد که شاعر با افزودن داستان های فرعی دیگری به اصل روایت، روایتی پرکنش تر نسبت به داستان نظامی به وجود آورده است. این اثر در حوزه ویژگی های سبکی نیز با نوآوری هایی همراه بوده و به عنوان یکی از آثار ناشناخته ادبیات کهن فارسی در دوره صفویه، حایز توجه و اهمیت است.

درویش علی بن یوسف کرکهری یکی از شیوخ متصوفه بوده است که به جز زبده الطریق که اولین اثر اوست آثار دیگرش(شرح لمعات، محک العاشقین، شرح احصاءاسماءالله)را آن گونه که در اوایل هر کدام از رسالاتش ذکر می کند بنا به درخواست مریدان و دوستان خود نگاشته است. از آن جا که او شریعت را برای قدم گذاردن به طریقت و وصول به حقیقت لازم و واجب می شمارد، جزو صوفیان مکتب عراق محسوب می شود. در آراء او رگه هایی از آراء محی الدین ابن عربی دیده می شود و محتمل است از فخرالدین عراقی پذیرفته باشد. وی با آن که در مسلک اهل صحو است از صوفیان اهل سکر نیز در رسالاتش نام می برد و اقوالی را از آنان ذکر می کند.آیا می توان او را به ضرس قاطع سهروردی دانست،اگر نتوان او را در سلک مکتب سهروردی دانست می توان او را جزو مشربی به شمار آورد که سعد الدین حمویه طلایه دار آن بوده یعنی کسی که هم اثراتی از عرفان ابن عربی دارد و هم  مکاتب مختلف را در هم آمیخته است. از آن جا که رسالاتش مختصر،مفید و به منظور تعلیم سالکان است و تدوینی است از کتب دیگران، در این مقاله به بررسی عقاید و آراء دیگران در آثار او خواهیم پرداخت.

میرزا محمد حسین بن میرزا محمد شریفی شیرازی متخلص به عالی از شاعران قرن سیزده، دوره قاجار و از خاندان های معتبر شیراز است. دیوان اشعار بر جای مانده از وی در بردارنده 2101 بیت، در قالب قصیده، قطعه، غزل و رباعی است. قالب مسلط دیوان اشعار عالی غزل و سبک رایج در دیوانش بازگشت ادبی است. شعر عالی از ویژگی های فکری قرن سیزده که به طور کلی در ادبیات فارسی رواج داشته، برخوردار است؛ وی همان گونه که در زبان، پیرو قدما بوده در طرح موضوع و مضمون نیز مقلد ایشان بوده است و می توان گفت که همچون معاصران خود به بازآفرینی مضامین و موضوعات قدما به زبان قدما مشغول بوده است؛ در قصایدش اندیشه ناصرخسرو؛ اخلاقیات، زهد، حکمت، پند و اندرز منعکس است و در غزل هایش از همان عشق و هجر مطرح شده از سوی حافظ و سعدی بار دیگر سخن می راند و اساسا عمده درونمایه غزل هایش عشق و هجر است؛ همچنین مورد توجه شاعری چون رهی معیری بوده است. عالی از انواع موسیقی (بیرونی، کناری، درونی)، صنایع بدیعی و صورخیال در اشعارش بهره برده است تا شعری موزون و آهنگین و خیال انگیز و تاثیرگذار پدید آورد. شاعر، شیعه مذهب اثنی عشری و ارادتش به پیامبر و اهل بیت در اشعارش مشهود است. به استناد تذکره ها شاعر خوشنویس بوده و خود نیز به آن اشاره کرده است. این پژوهش ضمن بررسی ویژگی های سبکی؛ اعم از زبانی، ادبی و بویژه فکری شاعر، مختصری به زندگی نامه و تحلیل نسخه خطی عالی نیز پرداخته است. روش به کار رفته در مقاله، توصیفی- تحلیلی است.

جنگ ها و سفینه های برجامانده از قرون گذشته که غالبا به صورت نسخ خطی در کتابخانه های داخل و خارج ایران نگهداری می شوند، از منابع غنی و معتبر در قلمرو ادبیات منظوم و نقد و تصحیح آن به شمار می روند. یکی از این مجموعه ها، سفینه ای است که سلیمان قونوی از دانشمندان و ادیبان قرن نهم در سال 860ق گردآوری کرده است. این سفینه، مونس العشاق و تحفه الآفاق نام دارد و مشتمل بر 11600 بیت از اشعار 82 شاعر معروف و گمنام سده هفتم، هشتم و نهم است. این سفینه از قالب های مختلف شعر فارسی از جمله تعداد 75 قصیده، 28 قطعه و رباعی و ترجیع بند و مخمس و 783 غزل و دو مثنوی تشکیل شده است. نسخه منحصربه فرد این اثر به شماره 5712 در کتابخانه حضرت آیت الله مرعشی نجفی نگهداری می شود. با توجه به اینکه این سفینه، تاکنون تصحیح و معرفی نشده است، این پژوهش به معرفی ویژگی های این نسخه، معرفی شاعران گمنام، تعداد ابیات و غزلیات تازه یافته از شاعران مشهور و با دیوان و شاعران بی دیوان می پردازد. معرفی این اثر علاوه بر اشتمال بر ابیات و غزلیات تازه یافته، از تعدادی از شاعران معروف و معرفی یازده شاعر گمنام، اشعار قابل توجهی از شاعران بی دیوان را که در 34 تذکره مهم و مورد استفاده نیامده است، معرفی می کند.