نشریه فقه و اجتهاد
پیاپی 9 (بهار و تابستان 1397)

امروزه خون بند ناف یکی از منابع غنی سلو ل های بنیادی است که به دلایل گوناگون و مزایای فراوان، بهره گیری از آن در درمان برخی بیماری های دشواردرمان، در اولویت قرار دارد؛ ازاین رو دارای مالیت و ارزش بسیاری خواهد بود. براین اساس این پرسش جدی طرح می شود که آیا خریدوفروش خون بند ناف جایز است و وجوه توجیه خریدوفروش آن چیست؟ با بررسی ادله فقهی و تحقیق در مسئله خریدوفروش اشیای نجس می توان حکم بیع این فراورده باارزش را مشخص کرد. بررسی این پرسش و فرضیه، در وهله نخست با موضوع شناسی و در مرحله بعد با شناسایی حکم معاملات اشیای نجس و عناوین مجوزه و نقد و تحلیل اجتهادی ادله صورت می گیرد. با بررس ادله حرمت استفاده و خریدوفروش خون این نتیجه به دست می آید که خریدوفروش خون بند ناف به دلیل مالیت و فواید فراوان آن، هیچ اشکال و مانعی ندارد و بیع و استفاده های درمانی و علمی از آن جایز است و همه دلایل منع بیع خون ناظر به صورتی است که خون منفعت عقلایی و شرعی نداشته باشد و به نیت استفاده در خوردن و آشامیدن و منافع حرام معامله شود. بنابراین ادله منع شامل بیع خون بند ناف نخواهد شد.

هیپنوتیزم از موضوعات نوپدید نیست؛ ولی درباره به مسایل آن بحث مفصلی شکل نگرفته و لازم است در نوشته های علمی در خصوص موضوع شناسی و احکام فقهی آن بحث های علمی مناسبی صورت گیرد. تحقیق حاضر به بررسی تطبیقی احکام هیپنوتیزم در فقه امامیه و ارایه راهکارهای صحیح شرعی در کاربرد هیپنوتیزم در درمان با متد فقهی از ادله اربعه می پردازد که در آن به جهات متعددی مانند تطبیق سحر، ضرری بودن، تسلط بر جن و روح و تسلیط آنان بر آدمی، اخبار از غیب و ارتباط با جن و روح، تجسس در امور دیگران پرداخته شده و درنهایت درباره تحلیل کاربردهای هیپنوتیزم در پزشکی و ارایه راهکارهای مطابق موازین شرعی گفت وگو می شود. نتایج پژوهش نشان می دهد: 1. هیپنوتیزم چنانچه خالی از تلقینات غیرواقعی باشد، عنوان سحر بر هیچ یک از درجات آن منطبق نیست و از جهت خطراتی که در پی دارد، باید بین آگاهانه و ناآگاهانه بودن هیپنوتیزم و همچنین بین کاربرد درمانی و غیردرمانی آن تفصیل داد؛ در صورت ناآگاهانه بودن، اگر هیپنوتیزم مستلزم ایذای سوژه مسلمان باشد یا خطرات جانی داشته باشد، محکوم حرمت است و در صورت آگاهانه بودن نیز اگر مستلزم خطرات جانی باشد و غرض عقلایی مهمی نداشته باشد، محکوم حرمت است. اما از جهت درمان چنانچه تحمل بیماری حرجی یا ضرری باشد و درمان به آن منحصر باشد، روایات و سیره بر جواز آن دلالت دارد. 2. روش های هیپنوتیزم متداول در رشته های گوناگون پزشکی اگر از سوی متخصصان و به دور از تلقینات غیرواقعی انجام شود، بی اشکال است.

تغییر جنسیت حقیقی از مسایل نوظهوری است که بر فرض امکان پزشکی و جواز شرعی، به لحاظ تغییر عناوین مرد و زن، منشا اختلاف برخی احکام مترتب بر این عناوین می شود. مقاله حاضر در ابوابی که این عناوین در آنها تاثیر بسزایی دارد، مانند نکاح، قضاوت، شهادت، حدود و دیات، این مسئله را با رجوع به فتاوای فقها با تاکید بر آراء آیت الله محمدجواد فاضل لنکرانی واکاوی فقهی کرده است. نوشته حاضر با تاکید بر ترتب احکام بر عناوین فقهی چنین نتیجه می گیرد که پس از تغییر جنسیت حقیقی، احکام کیفری با عنوان جدید تطابق داده می شود و احکام پیش از تغییر جنسیت، به احکام جدید تبدیل می شود؛ ولی تغییر جنسیت به تغییر در احکامی منجر نمی گردد که با عنوان پدر و مادر جعل شده اند.

تحقیقات ژنتیک و ژن درمانی همچنان که روش های درمانی و یافته های جدیدی را بر دانش پزشکی ما افزوده، چالش های فقهی و حقوقی بسیاری نیز در برابر ما نهاده است. یکی از اصلی ترین مسایلی که در این حوزه مطرح است، جواز یا عدم جواز ژن درمانی و آثار حقوقی مترتب بر آن است. در مقاله پیش رو با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی، برخی یافته های پزشکی ژن درمانی ارایه شده و حکم فقهی آنها بر اساس آرای فقهای امامیه و نیز مسایل حقوقی متناسب، واکاوی شده است. حاصل پژوهش اینکه در فقه اسلامی بنا بر ادله وجوب حفظ نفس و ادله ضرورت مداوا و اصل برایت، بهره گیری از مزایای این فناوری جایز است و هیچ یک از اشکالات فقهی بر آن وارد نیست. همچنین درباره مسئولیت کیفری پژوهشگران و حقوق سوژه های انسانی در آزمایش های ژنتیکی و روش های درمانی جدید مانند ژن درمانی طبق مقررات موجود انجام آزمایش برای درمان بیماری یا بهره گیری از روش های درمانی جدید، چنانچه همراه با رضایت و برایت بیمار باشد و موازین علمی و فنی نیز رعایت شود، پژوهشگر و پزشک را از مسئولیت معاف می کند.

بی گمان حریم خصوصی یکی از مهم ترین مباحث اجتماعی است که از زوایای مختلف می توان به بررسی و پژوهش در آن پرداخت. یکی از موضوعات حریم خصوصی، محرمانگی اسرار بیماران است که در مباحث اخلاق پزشکی مورد توجه است و احکام فقهی آن نیز به سبب گستره ابتلا و فراگیری، اهمیتی ویژه دارد و نیازمند بررسی فقهی جدی است. در راستای بررسی این پرسش و فرضیه، از روش توصیفی تحلیلی استفاده می شود تا با تحلیل به روش استنباطی و اجتهادی داده ها، احکام گوناگون محرمانگی پزشکی روشن شود؛ به این نیت که بایدها و نبایدهای فقهی و وظایف پزشکان و کادر درمانی در این زمینه تبیین قابل اطمینانی یابد. دلایل عامی چون ممنوعیت خیانت در امانت، ادله حرمت تجسس، نشکستن سوگند پزشکی و دلیل های خاصی مانند آیه حرمت افشای راز و روایات معتبر بر تحریم افشای اسرار بیماران دلالت دارند و حکم آن را در زوایای گوناگون روشن می کنند.

تحقق قرابت شرعی از طریق شیر مادران ذخیره شده در بانک‎های شیر، مسیله‎ای است با شکل‎گیری بانک های شیر مطرح شده است و از احکام مستحدثه به شمار می‎آید. بانک‎های شیری که شیر مادرانی را که دارای شیر مازاد هستند، برای استفاده کودکانی که به شیر مادر دسترسی ندارند، ذخیره می‎کند. نوشتار پیش رو با روش اجتهادی و تمسک به آیات و روایات و بررسی دو دیدگاه موجود در این موضوع به این مسئله پرداخته است. نتیجه این پژوهش نشان می‎دهد نمی‎توان شرط بودن مکیدن از پستان را برای محرم شدن اثبات کرد و رضاع شرعی در استفاده از شیرهای موجود در بانک شیر صورت می گیرد و با لحاظ مخالفت این دیدگاه با مشهور فقها بنا بر احتیاط واجب شرایط محرم شدن ناشی از قرابت باید رعایت شود.

برداشت اعضا جهت درمان سایر بیماران است که با اذن اهداکنندگان، صورت می گیرد، یکی از راه های متداول درمان است؛ ولی مسئولیت پزشک در برابر قطع عضو و ترس ناشی از آن، گاه به عنصری منفی تبدیل شده و موجب می شود از انجام این کار پرهیز کند. در حالی که به نظر می رسد اذن اهداکنندگان به پزشک در برداشت اعضای بدن در رفع مسئولیت از پزشک موثر باشد. در پژوهش حاضر، نخست دیدگاه های موجود در ضمان پزشک در برداشت اعضا بررسی می گردد، سپس ادله این دیدگاه ها یعنی ضمان و عدم ضمان پزشک و دلالت آن مورد نقد و بررسی قرار می گیرد. حاصل پژوهش اینکه پزشک در قبال آسیب های بدنی حاصل از درمان، در صورتی که حاذق باشد و از وظایف درمانی خارج نشده باشد، ضامن نخواهد بود؛ چرا که تمامی ادله مربوط به ضمان پزشک با وجود ماذون بودن وی، مخدوش و دلایل عدم ضمان وی، تمام می باشد.