نشریه پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی
پیاپی 41 (پاییز 1399)

سبک شناسی رهیافتی نقادانه است که از یافته های علوم مختلف ادبی و زبانی بهره می گیرد و سعی در روشن ساختن سطح فکری متن دارد. ازاین رو، رابطه سبک شناسی با دیگر علوم ادبی، رابطه دوسویه و تعاملگرانه است. سبک شناسی می کوشد از تحلیل کوچک ترین واحدهای زبانی شروع کند و به کلان لایه ها برسد. پژوهش حاضر در پی آن است که اشعار فخری دعبل خزاعی را که یکی از بزرگ ترین شاعران متعهد شیعه است، از رهگذر کاوش در سه سطح زبانی، ادبی و فکری این اشعار، به ارزیابی و نقد سبک شناسانه آن اقدام نماید. از جمله جلوه های سبکی اشعار فخری او، استفاده بسیار از ضمیرمتکلم وحده و توجه به زمان ماضی است. دیگر آن که در سطح ادبی تصاویر با توجه به مخاطب، آسان یا دشوار می گردد و در سطح فکری این اشعار نیز شاهد وجود تقابل های دوجزیی هستیم؛ یعنی تقابل میان خیر و شر و تقابل میان اهل بیت (ع) و دشمنان ایشان.

نقد بوم گرا، مطالعه رابطه میان ادبیات و محیط زیست و چگونگی بازتاب ارتباط انسان با محیط فیزیکی پیرامونش در ادبیات است. این حوزه مطالعاتی با محور قرار دادن محیط زیست، ارزش و جایگاه طبیعت و زیست بوم و دقت در تاثیر آن بر متون ادبی، موردتوجه علوم انسانی است. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی (تحلیل محتوا)، به بررسی اشعار عباس باقری پرداخته؛ برای پاسخ به این سوال که طبیعت و زیست بوم تا چه اندازه در شعر شاعر بازتاب یافته و دغدغه های مهم محیط زیستی او کدام است، درون مایه اشعار وی از منظر بوم نقد واکاوی شده است. در این مقاله ، نقش آفرینی طبیعت و زیست بوم در آفرینش اشعار بوم محور شاعر و بهره گیری او از این عناصر برای مقاصدش، مطمح نظراست. همین ویژگی ها، مقاله حاضر را از آنچه درگذشته در این موضوع ارایه شده است؛ متمایز می سازد. لزوم توجه به طبیعت و بازتاب بحران های زیست محیطی، بخشی از نتایج اشعار بوم محور باقری را تشکیل می دهد.

کتاب های خاطرات دفاع مقدس ازجمله آثار ادبی در حوزه جنگ به شمار می روند که به دلیل بازتاب عوامل و عناصر مربوط به جنگ تحمیلی از جهات مختلف قابل نقد و تحلیل هستند. در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی و اتخاذ رویکرد پژوهشی نظریه فروید به نقد و تحلیل درون مایه های روان شناختی در کتاب خاطرات دا می پردازیم. مساله ترس، اضطراب و مکانیسم های دفاعی ازجمله درون مایه های روان شناختی هستند که می توان به نقد و تحلیل آن ها در کتاب دا پرداخت. برخی از اشخاص کتاب دا ازجمله زهرا، دا، لیلا و حبیب برای رهایی از استرس و کاهش فشارهای روحی روانی ناشی از جنگ از آن ها استفاده می کنند تا بدین طریق بتوانند به آرامش درونی و روحی دست یابند. پس از یاری گرفتن از منابع گوناگون تخصصی در حوزه نقد روان شناختی، یافته های پژوهش حاکی از آن است که به دلیل فضای جنگ و برهم خوردن تعادل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زندگی شخصیت های کتاب دا، شاهد تحول درون مایه های روان شناختی هستیم. زهرا (شخصیت اصلی کتاب دا) از انواع مکانیسم های دفاعی ازجمله سرکوب (واپس زنی و نوستالژی)، جابجایی، فرافکنی و همانندسازی جهت بهبود روحیه خود در مناطق جنگی استفاده کرده است. دیگر اشخاص نیز از مکانیسم دفاعی جابجایی بیشترین استفاده را کرده اند که مهم ترین نمود آن در فحاشی به دشمن مطرح شده است.

نویسندگان مدرنیست با زیر سوال بردن نگاه سنتی به جهان و انسان، به ابداع شیوه‏های جدیدی دست زدند و تغییرات اساسی در فرم و محتوای رمان به وجود آوردند. آن ها توانستند از طریق رمان، دنیای ذهنی انسان مدرن را نشان دهند. در این مقاله، رمان نیمه غایب اثر حسین سناپور به روش توصیفی- تحلیلی از منظر مدرنیسم نقد و بررسی شده است و نتایج، گویای آن است که سناپور با بهره‏گیری هوشمندانه و هدفمند از شگردهای مدرنیستی همچون ذهن‏گرایی و روایت به شیوه تک‏گویی درونی، شخصیت‏پردازی مدرن، پی رنگ نامتعارف و درهم‏ریختگی زمان، درآمیختن رویا و واقعیت، نمادپردازی و توجه به اسطوره ها، شعرگونگی، تغییر زاویه دید و تعدد راوی رمانی مدرن آفریده است که به سبب آشنایی زدایی در همه ابعاد داستان تبدیل به اثری شاخص در ادبیات داستانی کشور شده است.

نگرشمتفاوت نظامی برخلاف شعرای زمانه خود به شخصیت زن می تواند از نکات بارز آثارش به حساب آید. او زن را در خصوصیات مردپسند محدود نکرده بلکه لایق اعطای مسوولیت های مهم در سطح اجتماعی می دانست و برای زن نه پایین تر از مردان که جایگاهی والا متصور بود تا با بروز خصلت های متعالی خویش بر تصور عامه مبنی برضعف جنسیتی خط بطلان کشد. نظامی اندیشه و تفکرات زن را ارج می نهد و همین تفکر بیانگر نگرش روشن و عالی اوست که در کمتر شاعری می توان یافت. در این مقاله، توجه نظامی به زن و به عبارتی «زن مداری» در آثارش بررسی می شود و مجموعه خصایص برتر زن آرمانی در شعر وی با استناد به مثنوی های پنج گانه او، خصوصا خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و هفت پیکر، ارایه می گردد در مسیر این بررسی نیز نیم نگاهی به ادبیات و فرهنگ کردی و جایگاه زن در ادبیات کردی خواهد شد.

در بررسی شعر معاصر به دلیل بر هم ریختن ساختارهای هزارساله شعر فارسی این تصور پیش می آید که ممکن است نوع و روش های کارکرد صور خیال در شعر معاصران با شاعران سلف متفاوت باشد. برای کشف این موضوع، چهار شاعر؛ مهدی اخوان ثالث، سهراب سپهری، فخرالدین مزارعی و حسین منزوی از جریان های مختلف شعر معاصر فارسی انتخاب شدند تا پژوهشی در زمینه ها و میزان استفاده صور خیال در شعر آن ها صورت گیرد. در این پژوهش به میزان استفاده از ارکان چهارگانه صور خیال در شعر آن چهار شاعر توجه شده است. این ارکان عبارت اند از استعاره، تشبیه، کنایه و مجاز. روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی است و از منابع کتابخانه ای برای نگارش این تحقیق استفاده شده است. با بررسی ای که در این مقاله انجام شد دریافتیم که نو بودن یا کهن بودن شعر، ربطی به نحوه حضور صور خیال در شعر ندارد و نسبت های مستقیم در استفاده از صور خیال در شعر قدیم و جدید حاکم است.

محمد امین بلدی معروف به امین اشنویی، یکی ازشخصیت های ادبی، مذهبی، عرفانی و اجتماعی معاصر کردستان (اشنویه) است. مقاله پیش رو درصدد تبیین و معرفی سبک ادبی اشعار امین اشنویی است. برای دستیابی به این هدف از روش توصیفی -تحلیلی استفاده شده است. این پژوهش نشان می دهد که مسایل ادبی و ساختار اشعار امین اشنویی، دستخوش تغییرات بسیار محسوسی نشده است و از نکات ادبی مرسوم شعر روزگار خویش چون تکرارها، انواع جناس و تصویرهای پرمعنی و بدیع، استعاره و تشبیهات، غافل نمانده است. هرچندکه متاثر از شاعران سبک بازگشت در غزل سرایی است اما بسامد متوسط تشبیهات، استعارات، واژگان و اصطلاحات نو و ابتکاری یا به طور کلی نوآوری ها و بازتاب بالای انواع تلمیح در شعر امین اشنویی نیز چشمگیر است و می تواند بیانگر سبک شخصی وی باشد.

ادبیات پایداری، پیشینه طولانی در ادب فارسی و حافظه تاریخی ایرانیان دارد. هر زمان که تجاوز و دفاعی صورت گرفته این ادبیات هم حضور داشته است. ادبیات مزبور از اسلام و واقعه عاشورا الهام گرفت و با تاسی از باورها و آموزه های دینی و مذهبی، روحیه شجاعت، ایثار، ایستادگی و صبر و امید را معنا کرد. این ادبیات در دوران جنگ ایران و عراق نیز با تغییر مضمون و محتوا، گونه ای با نام ادبیات دفاع مقدس را پدید آورد.این پژوهش در صدد پاسخگویی به این سوال است که چه پیوند و پیوستگی تاریخی فرهنگی میان ادبیات پایداری و ادبیات دفاع مقدس وجود دارد؟ روش پژوهش تلفیقی از تحقیقات کتابخانه ای و کمی و کیفی بوده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد پیوستگی های تاریخی و فرهنگی و دینی و ملی عمیقی بین این دو ادبیات وجود دارد و می توان ادبیات دفاع مقدس را تداوم ادبیات پایداری دانست.

در این پژوهش، با به کارگیری نظریه روایت شناسی ژرار ژنت، موضوع گسست و نومیدی شاعر از جامعه، دلایل این گسست و نیز پیامدهای آن، در منظومه «مانلی» نیما یوشیج مورد بررسی قرار می گیرد. هدف پژوهش حاضر این است که ابعادی از شعر نیما را که کمتر بدان پرداخته شده است بررسی کند. در این نوشتار که با روش توصیفی تحلیلی انجام می گیرد، نخست چکیده ای از نظریه ژنت عرضه می شود. سپس، خلاصه ای از منظومه ارایه می گردد. در گام نهایی، موضوع ناخشنودی شاعر از جامعه در منظومه «مانلی» با کاربست این نظریه بررسی می شود. نتایج پژوهش نشان می دهد که نیما با کاربست متناسب عناصر روایی نظریه ژنت توانسته است ابعاد گوناگون گسست و نومیدی شاعر از جامعه را به شیوه ای تاثیرگذار در اثر خود بازتاب دهد.