نشریه جغرافیا و برنامه ریزی شهری چشم انداز زاگرس
پیاپی 42 (زمستان 1398)

شهرها پدیده های اجتماعی و فیزیکی پیچیده ایی هستند که زیر فشار توسعه دایمی قرار دارند و تغییرات کمی و کیفی زیادی در آن ها به وقوع می پیوندند از مهمترین پیامدهای رشد شتابان شهرنشینی و توسعه کالبدی شهرهای کشور در دهه های اخیر ازهم پاشیدگی نظام توزیع مراکز خدماتی شهر بوده که زمینه ساز نابرابری اجتماعی شهروندان دربرخورداری از این خدمات شده است. پژوهش حاضر با هدف تحلیل عدالت اجتماعی در ساختار فضایی و مناطق شهری با تاکید بر خدمات آموزشی، فرهنگی در مناطق 7گانه انجام گردیده است. برای ارزیابی میزان برخورداری مناطق هفت گانه اهواز از خدمات آموزشی ، فرهنگی و سنجش میزان عدالت اجتماعی در پراکنش این خدمات، از10 گویه مربوطه استفاده شده است. پژوهش حاضر از نظر ماهیت، نظری-کاربردی و ازلحاظ روش مطالعه،توصیفی-تحلیلی است. در این پژوهش ابتدا  با استفاده از مدل تاپسیس به رتبه بندی مناطق پرداخته شده است سپس بر اساس رتبه بندی انجام شده نقشه مناطق شهر اهواز از لحاظ میزان برخورداری از عدالت فضایی در محیط GIS طراحی گردیده است . بخشی از اطلاعات مورد نیاز پژوهش با استفاده از ابزار پرسشنامه جمع آوری شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد، یافتن الگوی واحد توزیع خدمات آموزشی و فرهنگی در مناطق شهر اهواز میسر نیست، اما شهروندان مناطق 2، 1 و3 رضایت مندی خود را از کیفیت خدمات آموزشی، فرهنگی بیان نموده اند همچنین شهروندان مناطق 7 و6 و8 کمترین میزان رضایت مندی را از این خدمات داشته اند لذا در بین مناطق هفت گانه شهر اهواز مناطق 7 ،6 و8 در اولویت بیشتری برای واگذاری خدمات آموزشی، فرهنگی و تلاش برای بسترسازی عدالت فضایی قرار دارند.

تاب آوری ازجمله موضوعاتی می باشد که در علوم مختلف کاربرد فراوانی دارد و با توجه به موضوع موردمطالعه و شرایط مختلف مکانی، از آن تعاریف مختلفی ارایه شده است. تاب آوری مفهومی است که در آن یک موقعیت پایدار است و فرض شده است که در برابر شوک های خارجی محافظت می شود. همچنین رویکردی پیشگیرانه است که یک محیط بی ثبات نیاز به انطباق دارد. هدف از پژوهش حاضر ارزیابی تاب آوری در محله های 10 گانه  شهر کامیاران می باشد.جهت تحلیل و ارزیابی سطح تاب آوری محله ها از داده موجود در طرح تفصیلی شهر کامیاران استفاده گردید و درنهایت 20 شاخص مبنای تحلیل قرار گرفت. جهت وزن دهی به شاخص ها ازنظر اساتید و متخصصان این حوزه و با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی(AHP) و در نرم افزار Super decision به مقایسه زوجی شاخص ها پرداخته شد . طبق نظر متخصصان 4 شاخص ، تعداد ساختمان اسکلت بتنی، تعداد ساختمان اسکلت فلزی،کیفیت ابنیه قابل قبول و قدمت ابنیه کمتر از 10 سال (با امتیاز 7.) دارای بیشترین درجه اهمیت، ارزیابی شدند.درنهایت برای تعیین سطح تاب آوری محله ها از مدل VIKOR استفاده گردید و مشخص شد که به ترتیب محله 7،محله 6،محله 9،محله 4،محله 8،محله 3،محله 10،محله 2،محله 5 و محله 1 رتبه 1 تا 10 تاب آوری در شهر کامیاران را کسب کرده اند.

در کشورهای درحال توسعه ،  به نقش مدیریت شهری در توسعه ی پایدار گردشگری توجه چندانی نشده است در حالیکه توسعه ی پایدار گردشگری به عنوان یکی از جاذبه های طبیعی و مصنوع در جوامع شهری است که  قابلیت توسعه و رونق اقتصادی  را در شهر ها دارد . همچنین توسعه گردشگری شهری می تواند مزایای اقتصادی ، اجتماعی و  زیست محیطی برای اجتماعات شهری  داشته باشد. در ایران عدم توجه به مدیریت شهری  در حوزه ی گردشگری منجر به افول اقتصادی و ناپایداری شهری  شده است .بنابراین مقاله حاضر با هدف تبیین نقش مدیریت شهری در توسعه ی پایدار گردشگری با توجه به ابعاد اقتصادی ، اجتماعی  و زیست محیطی  انجام شده است که روش آن از نوع توصیفی- تحلیلی و نوع هدف کاربردی است . اطلاعات با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای - اسنادی و مطالعات میدانی و پرسشنامه گردآوری شده است. جامعه ی آماری کلیه ی ساکنان مقیم شهر یاسوج  است که 40 نفر به صورت تصادفی مورد پرسش قرار گرفته است و پایایی پرسشنامه به وسیله آلفای کرونباخ  8/. بدست آمده که مطلوبیت آن را نشان می دهد و با استفاده از نرم افزار spss مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که مولفه های مدیریت شهری از عوامل تاثیرگذار در شاخص های توسعه ی پایدار  گردشگری است . هرچند مدیریت شهری توانسته است تا حدی از انتظارات توسعه پایدار را محقق سازد، اما در بسیاری از موارد ناموفق عمل کرده است یکی از شرط های اساسی دست یابی به توسعه ی پایدار گردشگری نیازمند برنامه ریزی سازمان یافته در تمام سطوح است .

فرآیند شهرنشینی و رشد شهری در مناطق مختلف جهان نتیجه تعاملات درهم تنیده میان فاکتورها و عوامل گوناگون اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، تکنولوژیک، جغرافیایی و فرهنگی جهانی و محلی است. فرآیند شهرنشینی و رشد شهری در مراحل مختلف تکاملی خود در طول زمان و با توجه به مقتضیات مکانی و محلی، الگوهای گوناگون شهری را در مناطق مختلف دنیا تولید و بازتولید میکند. الگوهای مختلف شهری و تغییرات کاربری پوشش ناشی از آنها در ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه به شدت نواحی پیرامون شهرها و ذخایر زیست محیطی پیرامونی را تحت تاثیر قرار داده است. بر این اساس، هدف اصلی مطالعه حاضر شناسایی الگوی تغییرات کاربری اراضی شهری و آینده نگری این تغییرات با تاکید بر ملاحظات زیست محیطی در کلان شهر تبریز و محدوده پیرامون آن میباشد. به منظور شناسایی و تبیین الگوهای تغییرات کاربری پوشش زمین در محدوده مورد مطالعه، به طور خاص تیوری های بوم شناسی شهری و بوم شناسی سیمای سرزمین و همچنین طیف وسیعی از داده های آماری و فضایی مورد استفاده قرار گرفت. نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون لاجستیک نشان می دهد که عوامل بیوفیزیکی شامل فاصله از مراکز تجاری شهر تبریز، فاصله از اراضی کشاورزی، فاصله از اراضی بایر، فاصله از مراکز شهری پیرامون، فاصله از اراضی صنعتی و ارتفاع زمین مهمترین عوامل تشکیل دهنده الگوهای رشد شهری در منطقه بوده و نتایج به دست آمده نشان داد که پنج مولفه اجتماعی- اقتصادی نقش مهمی را در تعیین ویژگی های فضایی رشد شهری در سطح نواحی شهر تبریز ایفا میکنند. بطوریکه این پنج مولفه اجتماعی - اقتصادی بیش از 69/0 درصد تغییرات شکل سیمای سرزمین، 65 درصد تغییرات تعداد پچ های شهری، بیش از 74 درصد تغییرات متریک میانگین وزنی بعد فراکتال و بیش از 59 درصد تغییرات متریک تراکم لبه را در سطح نواحی شهر تبریز تبیین می کنند.

امروزه فضاهای عمومی می تواند شکل دهنده تعاملات و مناسبات اجتماعی به صورت پاتوق محلی باشند و اثرات و پیامدهای اجتماعی مطلوبی را در محلات شهری فراهم کند. از لحاظ میزان بهره مندی از فضاهای شهری و حضور در فضا نقش آفرینی کند. مزایای انجام ارزیابی تاثیرات اجتماعی، دامنه نسبتا وسیعی را در بر می گیرد که از شناسایی پیامدهای منفی می تواند شروع شود و تا کمک به مدیران برای تصمیم گیری بهتر ادامه یابد. در پژوهش پیش رو با هدف بررسی کارکرد فضاهای عمومی و ارزیابی پیامدهای اجتماعی در مورد پژوهی مورد بررسی قرار می گیرد. روش تحقیق در مقاله حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی می باشد و نوع هدف کاربردی است که با بهره گیری از مطالعات داخلی و خارجی و منابع معتبر کتابخانه ای و اسنادی و مطالعات میدانی و جمع آوری پرسشنامه که جامعه آماری کلیه ساکنان منطقه 11 تهران و نمونه آماری حاضران و ساکنان پاتوق های محلات منطقه 11 است که 40 نفر به صورت تصادفی مورد پرسش قرار گرفته است. آلفای کرونباخ پایایی پرسشنامه 8/. محاسبه شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد: آنچه در شهرهای امروز، بیش از هر چیز موجب حیات شهری و زندگی سالم می شود، توجه به کارکرد فضاهای عمومی در سطح محلات شهری است. از بین فرضیه های مطرح شده کارکرد فضاهای عمومی بر میزان استفاده از فضا ،  شکل گیری فعالیت های متنوع اجتماع محور ، شمولیت اجتماعی در استفاده از پاتوق و  گذران اوقات فراغت در فضا مقدار سطح کمتر از سطح معناداری 05/0=α  بدست آمده است و با اطمینان 95% تایید می شود. مقادیر آماره آزمون t مثبت گزارش شده است .

در جهان امروز، گردشگری، رویکرد گسترده ای به طبیعت گردی یا همان اکوتوریسم دارد؛زیرا که انسان های خسته از زندگی ماشینی، همواره به دنبال گریزگاه هایی هستند که بتوانند اوقات فراغت خود را در فضاهایی دور از هیاهو و روزمرگی های زندگی مدرن بگذرانند و برای این افراد، طبیعت بهترین گذرگاه و پناهگاه به شمار می آید. از این رو، توسعه ی فعالیت های گردشگری مبتنی بر اکوتوریسم، با ایجاد فرصت های شغلی و درآمدی می تواند منافع اقتصادی بی شماری را به طور مستقیم و غیرمستقیم متوجه جوامع محلی میزبان و ساکنان آن ها نماید و با آثار تکاثری خود به رشد و توسعه ی اقتصاد محلی کمک کند. بر همین اساس پژوهش حاضر سعی دارد با شناخت از جاذبه های گردشگری شهرستان ورامین و توان اکولوژیکی منطقه به پهنه بندی جاذبه های گردشگری مستعد در این منطقه بپردازد تا با استفاده از این ابزار پتانسیل های گردشگری محدوده مورد مطالعه در راستای توسعه گردشگری آن با دانش بهتری معرفی گردد. بدین منظور با استفاده از نرم افزار GIS لایه های مربوط به شیب، سطوح ارتفاعی، میزان بارش، کاربری اراضی، توپوگرافی و زمین شناسی منطقه تهیه و با استفاده از مدل TOPSIS  رتبه بندی و ارزش گذاری شدند و در نهایت با روی هم گذاری لایه ها پهنه های مستعد فعالیت های گردشگری با محوریت اکوتوریسم مشخص گردید. نتایج تحقیق نشان داد که شهرستان ورامین در زمینه های گردشگری روستایی، کوهنوردی، دامنه نوردی، کویر نوردی، طبیعت گردی و بازدید از مناطق حفاظت شده دارای پتانسیل های قابل توجهی می باشد که در این میان توجه به گردشگری روستایی در اولویت اول و در اولویت های بعدی کویرنوردی، کوهنوردی و... قرار دارد. بنابراین با توجه به پتانسیل های موجود در زمینه اکوتوریسم و گردشگری روستایی در شهرستان ورامین می توان با برنامه ریزی های مناسب مدیران محلی گامی در معرفی و توسعه گردشگری این شهرستان برداشت.

امروزه بافت فرسوده شهری به عنوان یکی از نگرانی های اصلی مدیران شهری به ویژه در زمان وقوع بحران های طبیعی و انسانی است. کلان شهر اهواز نیز به علت موقعیت ارتباطی، اقتصادی و مرزی خود و داشتن 11 کانون بافت فرسوده با 1102 هکتار اهمیت موضوع استفاده از رهنمودهای پدافند غیرعامل نیز به عنوان مجموعه ای از اقدامات جهت به حداقل رساندن آسیب پذیری جهت ایمنی بخشی به بافت فرسوده آن را روشن نموده است. هدف این پژوهش اولویت بندی ایمن سازی بافت فرسوده منطقه یک شهر اهواز با رویکرد پدافند غیرعامل می باشد. روش تحقیق بر اساس هدف کاربردی و از لحاظ ماهیت و روش، توصیفی- تحلیلی است. ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و تحقیقات انجام شده بوده و جهت تحلیل اطلاعات از نرم افزار (Arc GIS) استفاده شده است. مدل به کار رفته منطق فازی (Fuzzy Logic) است که از عملگر گاما (Gamma) 0.9 در همپوشانی15 مولفه استفاده شده است. یافته ها حاکی از آن است که در منطقه یک، 8 محله درگیر بافت فرسوده بوده که پس از تحلیل مشخص گردید که کوی یوسفی در اولویت اول و محلات 60 پاره، صابیین مندایی و بازار عبدالحمید در اولویت پنجم قرارگرفته اند. علت آسیب پذیری بالای بافت فرسوده کوی یوسفی را می توان در ریزدانگی بالا، تراکم بالای جمعیت (800-400 نفر در هکتار)، بافت با مصالح سست، نفوذناپذیری بالا و کاربری غالب مسکونی که ازنظر پدافند غیرعامل یک کاربری با آسیب پذیری بالا بوده، دانست. در مقابل از دلایل قرارگیری بافت فرسوده محله بازار عبدالحمید در اولویت پنجم را می توان غلبه بالای بافت نوساز، کاربری غالب تجاری، تراکم پایین جمعیت (کمتر از 100 نفر در هکتار) و نفوذپذیری بالا دانست و درمجموع می توان گفت که ازجمله عوامل مهم افزایش آسیب پذیری بافت فرسوده منطقه یک شهر اهواز را می توان در تراکم بالای جمعیت، ریزدانگی بالای بافت، جنس مصالح سست و نفوذپذیری پایین بافت جهت امدادرسانی بهتر در زمان وقوع بحران نام برد.