نشریه امنیت اقتصادی
سال ششم شماره 9 (پیاپی 56، آذر 1397)

تغییر اقلیم یک از مهم‌ترین چالش‌های قرن حاضر است و تهدیدی جدی برای محیط زیست و کره زمین به شمار می‌آید. در این راستا، کشاورزی هوشمند می‌تواند به‌عنوان یک رویکرد برای تغییر و تحول توسعه کشاورزی به‌منظور مواجهه با واقعیت‌های جدید تغییرات آب وهوایی معرفی شود، زیرا کشاورزی هوشمند، تولید محصولات کشاورزی را افزایش می‌دهد،‌ سازگاری با محیط زیست را بیشتر می کند و انتشار گازهای گلخانه‌ای را تا حد امکان کاهش می‌دهد. با توجه به مزایای کشاورزی هوشمند و همچنین به دلیل جدید بودن موضوع برای مسیولان کشور، تجربه کشاورزی هوشمند هند می‌تواند مفید واقع شود. براساس این، راهکارهایی مانند شناخت کشاورزی هوشمند و حرکت بخش کشاورزی به سمت آن، سرمایه‌گذاری در حوزه کشاورزی هوشمند، تشکیل کارگروه ویژه بین دو وزارتخانه کشاورزی و ارتباطات و بهره‎گیری از تجربه سایر کشورها برای استفاده بهتر از کشاورزی هوشمند در کشور، پیشنهاد می‌شود.

روابط عمیق تاریخی، فرهنگی و زبانی، ایران و تاجیکستان را به یکدیگر پیوند زده و بعد از فروپاشی شوروی پایه‌های روابط اقتصادی دو کشور شکل گرفته است. از دید کارشناسان، وجود مسایل مختلفی مانند مشکلات حمل ونقل بین دو کشور، نگاه از بالا به پایین ایران به تاجیکستان، تاکید بر رویکرد فرهنگی به‌جای رویکرد اقتصادی توسط ایران، اختلاف دو کشور در مورد حزب نهضت اسلامی، کاهش اعتبار سرمایه‌گذاری ایران به دلیل فعالیت‌های بابک زنجانی در این کشور و نفوذ عربستان در ساختار سیاسی تاجیکستان از جمله عوامل محدود کننده روابط اقتصادی دو کشور به شمار می آیند. از نظر کارشناسان در شرایط کنونی، توافق با شخص امامعلی رحمان و به رسمیت شناختن موروثی شدن انتقال قدرت در این کشور، ترویج توافق های غیررسمی به‌جای توافق‌های رسمی، تلاش برای عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، تمرکز بر کشورهای جایگزین مانند ترکمنستان و قزاقستان و تلاش برای همکاری با این کشور در حوزه نیازمندی‌های امنیتی، به‌عنوان راهکارهای پیشبرد منافع ایران در دوره تحریم‌ها مطرح هستند.

برای ایجاد ثبات در اقتصاد کلان، برخورداری از بانک مرکزی مستقل موضوعی اجتناب ناپذیر است و با توجه به کاهش تحقق درآمدهای ارزی دولت در وضعیت تحریم اقتصادی و استعداد بالای اقتصاد ایران در بروز رکود تورمی، اهمیت استقلال بانک مرکزی دوچندان می‌شود. در شرایط کنونی، بیش از 50 درصد درآمدهای دولت را درآمدهای حاصل از فروش نفت تشکیل می‌دهد و دولت همواره برای جبران کسری خود به استقراض از نظام بانکی روی‌ می آورد. همچنین با توجه به ساختار بازار ارز کشور، بانک مرکزی در عمل استقلال لازم را ندارد. ازاین‌رو، برای افزایش استقلال بانک مرکزی، اصلاح ساختار هیات رییسه بانک مرکزی، تغییر اولویت تامین منابع دولت، اولویت انضباط مالی دولت و اصلاح و تک‌نرخی کردن بازار ارز به صورت واقعی، پیشنهاد می‌شود.

شاخص کیفیت زندگی[1]، شاخص چندبعدی از مقوله‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است که میزان رضایتمندی افراد جامعه را نشان می‌دهد. بررسی‌ها حاکی از وضعیت نامناسب شاخص کیفیت زندگی در ایران است، به‌طوری که شاخص کیفیت زندگی ایران در سال 2018 در بین 60 کشور، رتبه 58 را داشته است. مهم‌ترین عوامل در پایین بودن شاخص کیفیت زندگی، نامناسب بودن وضعیت شاخص‌هایی مانند شاخص آلودگی، شاخص زمان حرکت ترافیکی، شاخص سلامت و شاخص ایمنی است. براساس این، راهکارهایی مانند مدیریت مناسب در کاهش آلودگی، کاهش زمان حرکت در ترافیک و بهبود شاخص سلامت برای بهبود شاخص کیفیت زندگی پیشنهاد می‌شود.

شبکه بانکی کشور در حال حاضر در معرض ریسک‌های مالی، به‌ویژه ریسک‌های اعتباری، بازار، نقدینگی و کفایت سرمایه قرار دارد. وضعیت مطالبات غیرجاری و کفایت سرمایه بانک‌های کشور در وضعیتی است که احتمال ورشکستگی بانکی را محتمل‌تر کرده و این مساله می‌تواند کشور را با بحران مالی و اقتصادی مواجه کند. ازاین‌رو، راهکارهای تدوین برنامه جامع کاهش دارایی‌های ثابت بانک‌ها، واگذاری دارایی‌های مازاد بانک‌ها، نظارت بر کاهش بنگاه‌داری بانک‌ها، پالایش ترازنامه، تقسیم‌بندی و ادغام بانک‌ها و اجرای طرح ضربتی کاهش مطالبات غیرجاری برای کاهش ریسک‌های شبکه بانکی پیشنهاد می‌شود.

نفت کوره و گازوییل مهم‌ترین فراورده‌هایی هستند که اکنون به‌عنوان سوخت در کشتی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. این در حالی بوده که به دنبال وضع قوانین بین‌المللی سخت‌گیرانه زیست‌محیطی، بسیاری از پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که در چند سال آینده، ال‌ان‌جی جایگزین نفت کوره و گازوییل خواهد شد. این موضوع تقاضا برای نفت کوره، به‌خصوص نفت کوره‌هایی را که از استانداردهای زیست‌محیطی جهانی برخوردار نیستند، کاهش خواهد داد. این مسئله می‌تواند صادرات نفت کوره را از کشورهایی مانند ایران که از کشورهای بزرگ تولیدکننده نفت کوره است، با مشکل مواجه سازد و با کاهش درآمدهای ارزی حاصل از صادرات این فراورده، امنیت اقتصادی کشور را به مخاطره اندازد. ازاین‌رو، برای کاهش اثرات تحولات اخیر جهانی بر امنیت اقتصادی کشور، مواردی مانند ساخت مخازن ذخیره‌سازی نفت کوره (به‌عنوان راهکار کوتاه‌مدت)، ارتقا و بهبود وضعیت پالایشگاه های کشور در راستای کاهش تولید فراورده‌های سنگین، برنامه‌ریزی برای تولید ال‌ان‌جی در صورت رفع تحریم‌ها با توجه به ظرفیت گازی، همکاری با کشورهای منطقه برای مشارکت در بانکرینگ[1] ال‌ان‌جی باید مورد توجه قرار گیرند.

افزایش تعداد همسایگان ایران، تسهیل حمل‌ونقل و دالان شمال و جنوب، کاهش تنش بین کشورهای ساحلی، حل وفصل مسئله ماهیگیران بین ایران و ترکمنستان و کاهش نگرانی‌های امنیتی ناشی از حضور نیروهای نظامی و امنیتی کشورهای ثالث در دریای خزر از تبعات مثبت امنیتی و اقتصادی کنوانسیون جدید دریای خزر به شمار می‌آیند. در ارتباط با تبعات منفی نیز می‌توان به مواردی مانند تبدیل روسیه به هژمون نظامی دریای خزر، تثبیت موقعیت روسیه در بهره‌برداری از ماهی‌های دریا، گسترش حضور و نفوذ شرکت‌های غربی در کشورهای ترکمنستان و قزاقستان و زمینه‌سازی همراهی آنها با تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا، تعمیق همکاری‌های امنیتی و نظامی غرب با کشورهای ترکمنستان و قزاقستان و به حاشیه رفتن ایران در چشم‌انداز تامین امنیت انرژی اروپا اشاره کرد. در راستای تامین منافع ملی ایران راهکارهایی مانند به تاخیر انداختن مذاکره های مربوط به تعیین مبدا و حدود مرزی، بهره‌برداری مشترک از منابع انرژی محل اختلاف با ترکمنستان، تحریک حساسیت‌های روسیه نسبت به عواقب حضور و سرمایه‌گذاری شرکت‌های غربی در خزر، سرمایه‌گذاری در میادین انرژی قزاقستان و ترکمنستان، مذاکره در خصوص انتقال گاز و گسترش همکاری‌های اقتصادی و سیاسی با کشورهای ساحلی خزر پیشنهاد می شوند.

معضل فساد از مسایلی بوده که همواره دغدغه بسیاری از حکمرانان، سیاست‌گذاران، نخبگان و حتی عموم مردم را به همراه داشته و برای کاهش فساد، آنان را به تفکر واداشته است. یکی از مسایلی که می‌تواند به کاهش فساد کمک شایانی کند، گسترش زیرساخت‌ها و ترویج راهبرد پاسخ جویی و پاسخگویی است. در این گزارش، با توجه به اهمیت موضوع یادشده، به روش تحلیلی و توصیفی به بررسی شاخص‌های ادراک فساد و شاخص پاسخ گویی در جمهوری اسلامی ایران و کشورهای منطقه می پردازیم و راهکارهایی برای بهبود آن ارایه می دهیم که مهم ترین آنها عبارت‌اند از: گسترش و تسریع سامانه نظارتی، بازرسی و اصلاح اداری، ساده‌سازی قوانین و مقررات، شایسته‌سالاری، مدیریت و نظارت بر راه های مقابله با تحریم ها.

چین یکی از بزرگ‌ترین کشورهای مصرف‌کننده نفت جهان است و برآورد می‌شود در آینده، به  بزرگ‌ترین واردکننده نفت جهان تبدیل شود. روسیه با درک اهمیت این موضوع، سعی بر توسعه تعاملات انرژی با این کشور دارد، به‌طوری‌که در چند سال اخیر با اقدام هایی مانند احداث خط لوله سیبری شرقی اقیانوس آرام و همچنین ارایه تخفیف‌های قیمتی به پالایشگران مستقل توانسته است سهم خود را از بازار چین افزایش دهد و به بزرگ‌ترین تامین‌کننده نفت این کشور تبدیل شود. با توجه به اینکه بزرگ‌ترین مشتری نفت ایران چین است، ادامه این روند می‌تواند سهم ایران را از بازار چین کاهش دهد و امنیت انرژی و اقتصادی کشور را به مخاطره اندازد. ازاین‌رو، برای حفظ یا افزایش سهم ایران در بازارهای بزرگی مانند چین، باید مواردی ماننداستفاده از دیپلماسی سازنده انرژی، اعمال تخفیف‌های مناسب قیمتی، توسعه همکاری‌های اقتصادی در بخش‌های مختلف و سهیم شدن در پالایشگاه‌های کشورهای صاحب نفوذ در مناسبات جهانی مانند چین، مورد توجه قرار گیرد.