نشریه جغرافیا و برنامه ریزی شهری چشم انداز زاگرس
پیاپی 28 (تابستان 1395)

در کشورهای جهان سوم  اسپراول شهری از ویژگی های شناخته شده شهرهای ناحیه و بزرگ به شمار میرود اسپراول در اغلب نواحی کلان شهری   چشم اندازی از فقر , بدمسکنی والگوهای غیر قانونی از کاربری زمین همراه با فقدن  شالوده تسهیلات عمومی  و خدمات اساسی را نشان میدهد که یکی ازنمونه های ان را میتوان در منطقه 12 میتوان یافت هدف  اصلی از پژوهش مورد نظر , بررسی چگونگی نحوه گسترش منطقه 12 تهران و در انتها ارایه راهکارهای می باشد روش تحقیق, توصیفی -تحلیلی ودر پردازش ازروش Gis ومدلهای کمی بهره گرفته شده است یافته های حاصل از پزوهش بیانگر ان است که ضریب انتروپی منطقه 12 در سال 1390برابر75/1میباشد که به حدنهایی ln خود یعنی79/1درحال نزدیک شدن است که گویای وجود  پدیده اسپراول وپراکنده افقی  دراین ناحیه است ضریب گری درسال 1390 برابر020/1 میباشدکه21/0 نسبت  به سال 1380 روند صعودی داشته است از طرفی یکی از علایم پدیده اسپراول , تراکم جمعیت جسته وگریخته میباشد که این امر در روش موران با ضریب5 0/0- و رتبه z برابر  35/0بیانگر تصادفی بودن توزیع تراکم جمعیت در این ناحیه است  توزیع نابرابر کاربری ها نیز یکی از نتایج پدیده اسپراول میباشد که این امر در سطح منطقه 12 به طور بارز نمایانگر است چراکه درصد بیشتر از مساحت شهر به "کاربری مسکونی"اختصاص داده شده وهماهنگی سایر کاربری ها با کاربری مسکونی مشاهده نمیشود که این امر خدمات رسانی به این منطقه با مشکل مواجه می سازد که بیشترین نابرابری را میتوان در فضای سبز , فضای تفریحی , فضای بهداشتی ودرمانی و ورزشی  مشاهده کردولیکن  با استفاده از الگوی گسترش" تمرکز درون بافتی" , استفاده از زمین بایر و متروکه ومخروبه به نحو مطلوب درجهت ایجاد کاربری مختلط دراین ناحیه می توان تراکم جمعیت را مخصوصا درنواحی کم تراکم بالابرد  وبه" رشد عمودی" شهر جهت داد.

مسئله ی فرسودگی و نوسازی  بافت های فرسوده در دهه ی گذشته، کمابیش در تمام شهرهای کشور مطرح شده است.  چرخه ی بهسازی  و نوسازی  بافت های فرسوده ی شهری، از شناسایی درست محدوده و تفکیک آنها به محله های فرسوده آغاز می شود. شناسایی و رتبه بندی بلوک های فرسوده شهری، به عنوان گام اول نوسازی، یک ابزار مهم برای مدیریت شهری جهت برنامه ریزی منابع و سرمایه گذاری در نوسازی شهری است. هدف از این پژوهش، مطالعه ی نمونه ای محدوده ی  شرقی منطقه 4 شهرداری تبریز می باشد که با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، شاخص های شناسایی میزان فرسودگی در آن، استخراج و نقشه های خروجی برای تصمیم سازی ها و تصمیم گیری های بعدی مورد استفاده قرار گرفت. در این تحقیق محلات مورد مطالعه از نظر شاخص های فرسودگی کالبدی)مصالح عمده ، قدمت ابنیه، کیفیت ابنیه، نفوذپذیری و ریزدانگی قطعات مسکونی (مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج پژوهش حاکی از ان است که حدود 70% از محدوده دارای فرسودگی متوسط به بالا هستند که از این مقدار 1% مربوط به فرسودگی شدید و 27% مربوط به فرسودگی زیاد می باشد. همچنین به ترتیب درصد تاثیر در شدت فرسودگی، استحکام کالبدی (بخصوص کیفیت و قدمت ابنیه)، و شاخص نفوذپذیری مهم ترین عوامل موثر در شدت فرسودگی منطقه مورد مطالعه هستند.

یکی از ابتدایی ترین اهداف مدیریت رواناب کنترل آن در مبدا می باشد. سیستم نگهدارنده زیستی ازجمله روش های نوین مدیریت رواناب با ردپای اکولوژیکی اندک است که به علت هزینه پایین احداث و سهولت نگهداری، موفقیت آنها به ثبت رسیده است. این سیستم همچنین به عنوان یک سیستم اصلاح زیستی یکی از پیشرفته ترین و به روز ترین سیستم های کاهش آلودگی غیر نقطه ای و کنترل رواناب در زمان حاضر است. با افزایش سطوح نفوذناپذیر، در منطقه 2 رواناب سطحی پس از آلوده کردن اراضی پایین دست به واسطه ی کانال ها به رودخانه درکه و فرحزاد رسیده و از طریق سیل برگردان غرب وارد نهر فیروزآباد و نهایتا خود را به جنوب تهران می رساند. هدف این مطالعه توزیع فضایی این سیستم باهدف بازگردانی مجدد رواناب در جهت احیای مصنوعی و بهبود چرخه هیدرولوژی شهری در مقیاس منطقه می باشد که با بهره از روش مقایسه زوجی و تحلیل فازی انجام شده است. این مدل با استفاده از معیارهای شیب، عمق آب زیرزمینی، بزرگراه، لکه ی سبز و ایستگاه آتشنشانی توسعه یافت. مقایسه زوجی در نرم افزار Expert Choice،  فازی سازی معیارها براساس توابع مختلف فازی و نوع پارامتر در GIS10.3 و تعیین گره های تجمعی رواناب در Arc Hydroصورت گرفت. نتایج نشان می دهد که بیشترین پهنه های مستعد جهت توزیع سیستم قسمت های شرقی با کاربری مسکونی و بزرگراه با پتانسل بالای تولید رواناب و کمترین آن مربوط به مرکز و شمال منطقه با کاربری فضای سبز است. استفاده از راهبردهای چندمنظوره با یکپارچه سازی داده های شهری سبب پایداری منابع آب برای فضای سبز و صرفه اقتصادی در درازمدت می گردد.

مسکن روستایی هم در مباحث گسترده سیاسی و هم در مباحث مربوط به مسایل روستایی، به علت اولویت بیشتر قایل شدن برای نیازهای مسکن شهری نسبت به مسکن روستایی، به صورت حاشیه ای در آمده است. توسعه و بهسازی سکونتگاه های انسانی و علی الخصوص سکونتگاه های روستایی و مسکن روستایی موضوعی کثیرالوجوه بوده که پایداری کالبدی یکی از این وجوه یه شمار می رود. در پژوهش حاضر به منظور سطح بندی و تحلیل وضعیت پایداری کالبدی شاخص های مسکن روستایی در استان لرستان در طی دو دوره زمانی 1387 و 1392 اقدام به بررسی وضعیت 14 شاخص کمی و کیفی مسکن در قالب بعد کالبدی مسکن روستایی در بین شهرستان های استان لرستان گردید.تحقیق حاضر از نوع تحقیق کاربردی و روش بررسی آن توصیفی - تحلیلی می باشد.اطلاعات مورد نیاز با استفاده از داده ها و اطلاعات مرکز آمار ایران1390 و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی (1387 و 1392) با استفاده از روش های کمی- تحلیلی - تکنیکی در محیط SPSS و EXLL، MATLAB و GIS مورد پردازش قرار گرفت. نتایج حاصل از بررسی پایداری کالبدی مسکن روستایی در دو دوره 1387 و 1392 در استان لرستان با استفاده از روش های مختلف مدل هایTOPSIS ، SAW و Vikor حاکی از وضعیت نامطلوب بیشتر شهرستان های استان در هر دو دوره می باشد. نتایج این مطالعه در زمینه پایداری کالبدی مسکن روستایی به نوعی موید رفتار مرکز-پیرامون در استان لرستان می باشد. به طوری که شهرستان های حوزه مرکزی استان دارای پایداری کالبدی بیشتری می باشند و هرچه به طرف پیرامون حرکت کنیم ناپایداری کالبدی در بین شهرستان های استان لرستان افزایش می یابد.به طور کلی پایداری کالبدی مسکن روستایی در استان لرستان در وضعیت مطلوبی به سر نمی برد اما تمرکز بیشتر سیاستگذاری های مرتبط با حوزه پایداری مسکن روستایی باید بیشتر حوزه ی پیرامونی استان تاکید داشته باشد.

دستورات و قوانین فراگیر اسلام،در شکل گیری اجتماعی،سیاسی و اقتصادی جوامع اسلامی موثر بوده و در این چارچوب،شهر بیشترین توجه را به خود مبذول نموده است؛به گونه ای که بسیاری از صاحبنظران،اسلام را اصولا دینی شهری نامیده اند.بنابراین جای تعجب نیست که دین اسلام دارای رهنمودهایی در ارتباط با برنامه ریزی و مدیریت اقتصادی شهرها باشد،به صورتی که،به نظر می رسد بتوان از اقتصاد اسلامی در حوزه شهر نیز سخن راند.اما مسئله این است که تاکنون با توجه به اهمیت آن و علیرغم تمام تلاشها، به اندازه کافی به این امر مهم پرداخته نگردیده است.لذا در این راستا، این پژوهش با روشی توصیفی-تحلیلی مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و اسنادی و تحلیل محتوای ژرفانگر در ترکیب با پهنانگر و مصاحبه با خبرگان به هدف تبیین مفاهیم بنیادین اقتصاد اسلامی در سه شاخه مذهب،نظام و علم اقتصادی و ارتباط اینها با فقه اقتصادی مرتبط با برنامه ریزی و مدیریت شهرهای کشور به تحقیق پرداخت.که در مجموع کاربستی مقدماتی به همراه پیشنهاداتی ارایه گردید.

یکی از مشکلات کالبدی شهرها وجود بافت های فرسوده ی شهری است که عمدتا در نتیجه ی نبود برنامه ریزی شهری ایجاد شده اند. ساماندهی این بافت ها به لحاظ مشکلات ساختاری و کارکردی، یک ضرورت جدی است. لکن به دلیل وسعت نسبتا زیاد این بافت ها از یک سو و فقر حاکم در بین مردم ساکن در این بافت ها، نوسازی و بهسازی آنان با مشکلات عدیده ای روبه رو است. در این راستا رویکردی که بتواند سریع تر، مفیدتر و پایدارتر بافت های مذکور را ساماندهی نماید جلب مشارکت مردم از طریق توانمندی آن هاست. تاکنون بیش از 60 هزار هکتار بافت فرسوده ی شهری در کشور شناسایی شده است و چنانچه برای این پدیده چاره اندیشی نشود میزان وسعت این بافت ها در آینده بیشتر خواهد شد. شهر تایباد، یکی از شهرهای استان خراسان رضوی نیز با این مشکل روبه رو است. مساحت بافت فرسوده در شهر تایباد 1/162 هکتار است که 7/12درصد از مساحت شهر را به خود اختصاص می دهد. هدف از انجام این پژوهش بررسی و تحلیل مشارکت پذیری مردم در راستای تحقق توانمندسازی آنان در بهسازی و نوسازی بافت فرسوده ی شهر مذکور می باشد. برای انجام این مطالعه با استفاده از طراحی و تکمیل پرسشنامه و مصاحبه به جمع آوری داده های مورد نیاز پرداخته شده است. پرسشنامه ها از میان 115 خانوار ساکن در این بافت ها تکمیل شده اند.  همچنین جهت تحلیل داده ها و اطلاعات از نرم افزارهای Spss و Excel استفاده کرده ایم. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد بین وضعیت اقتصادی- اجتماعی ساکنین از قبیل درآمد، اشتغال، سطح سواد، سابقه ی سکونت در محل و نوع مالکیت واحد مسکونی با میزان مشارکت پذیری آن ها در نوسازی و بهسازی بافت رابطه ی معناداری وجود دارد. و همچنین قوانین نوسازی و بهسازی و تصمیمات مدیریت شهری نقش قابل توجهی در مشارکت مردم در فرآیند نوسازی و بهسازی بافت فرسوده ندارد.

گسترش شهرگرایی و خزش شهری در دهه های اخیر بسیاری از سکونتگاه های روستایی را که در پیرامون و حریم شهرها قرارگرفته اند با چالش مواجه ساخته است. یکی از این چالش ها تحولات ساختاری و به تبع آن تحول در کارکرد مسکن این تیپ از سکونتگاه های روستایی که در حاشیه شهرها به خصوص شهرهای متوسط و بزرگ هستند می باشد به دلیل اینکه در مباحث مربوط به برنامه ریزی فضایی و جغرافیایی  هر ساختاری کارکرد ویژه خود را می طلبد. بنابراین  درچنین شرایطی به دلیل گسترش و پیشروی کالبد شهر، روستای پیرامونی در خطر استحاله و فرورفتن در بافت و کالبد شهر قرار دارد  و همچنین متاثر از تحولات اقتصادی و اجتماعی و نیروهای بیرونی کالبد درونی روستا به خصوص مسکن، در معرض فروپاشی و از هم گسیختگی ساختاری - کارکردی قرار گرفته است. به طورکلی در این پژوهش برای بررسی تحولات ساختاری-کارکردی مسکن سکونتگاه های روستایی پیرامون شهر اشترینان و بعد مسئله شناسی  با روش پژوهش توصیفی - تحلیلی، تاثیرگذاری 4 عامل و نیروی، 1- محیطی -اکولوژیک 2-اجتماعی -فرهنگی 3- اقتصادی 4-نهادی- سیاسی در اجزای  مسکن روستایی مورد تبیین قرارگرفته شده است و از شاخص هایی مانند تغییر در مساحت مسکن،معماری بومی مسکن،کیفیت بناهای مسکونی،طرح نمای مسکن،فرایند مجوز ساخت وساز و غیره استفاده گردیده است . این پژوهش بر اساس هدف کاربردی و روش بررسی آن توصیفی -تحلیلی می باشد.جامعه آماری پژوهش شامل 41 روستا با7740 خانوار در بخش اشترینان شهرستان بروجرد می باشد.از این تعداد 20 درصد روستاها به عنوان نمونه تعیین شدند و سپس حجم نمونه خانوار بر اساس فرمول کوکران  تعیین شد که 134 خانوار را شامل می شودو به همین تعداد نیز پرسش نامه توزیع گردیده است.

امروزه، موضوع مکان یابی توسعهء آتی شهر مورد توجه برنامه ریزان شهری قرار گرفته است. در سال های اخیر، تغییر شدید کاربری اراضی شهری بر اثر رشد بی برنامه شهرها با توجه به موقعیت مناسب و ارزش بالای زمین به علت حاصل خیزی برای فعالیت های کشاورزی باعث شده است تا تحلیل تناسب زمین برای توسعه شهری و شناسایی اراضی مناسب و اولویت دار برای توسعه کالبدی آن ها حایز اهمیت باشد. از این رو، هدف پژوهش حاضر، تعیین اراضی مناسب برای توسعه آتی فضاهای سکونت و فعالیت در محدوده ی حریم شهر زنجان است. روش تحقیق در پژوهش حاضر از نوع توصیفی تحلیلی است همچنین از روش های ارزیابی چند معیاره مبتنی بر تحلیل سلسله مراتبی (AHP) برای تولید و تجزیه و تحلیل نقشه ها و لایه های مختلف کاربری اراضی استفاده شده است. طی این فرآیند ابتدا شاخص های طبیعی و انسانی مورد نیاز و تاثیرگذار در قالب 12 شاخص شناسایی، تهیه و مورد استفاده قرار گرفته اند و در نهایت نقشه نهایی اراضی مناسب توسعه بر اساس مدل AHP تولید شده است. بر اساس یافته های تحقیق، از کل مساحت 9/23943 هکتاری محدوده مورد مطالعه حدود 6/46 درصد اراضی مناسب و نسبتا مناسب برای توسعه و 13/17درصد، اراضی نامناسب و نسبتا نامناسب برای توسعه تشکیل می دهند. همچنین از نظر توزیع مکانی اراضی مناسب توسعه بیشتر در قسمتهای شمال، شمال غرب و شرق و جنوب غربی قرار گرفته اند و این اراضی از موقعیت بهتری برای گسترش آینده شهر نسبت به سایر بخش ها برخوردار هستند و جهات دیگر، با داشتن محدودیت های طبیعی و مصنوعی، فاقد کارآیی لازم برای توسعه آتی شهر هستند.

امروزه مشارکت از ارکان مهم تجدید حیات شهری به حساب می آید. یکی از زمینه های مشارکت مردم در عرصه شهر، مشارکت در بهسازی بافت های فرسوده می باشد. سودمندی مشارکت مردم در پروژه های بهسازی بافت فرسوده شهری امری انکار ناپذیر می باشد به طوری که امروزه مسجل شده است حضور و مشارکت مردم در مداخلات صورت گرفته در بافت های فرسوده، نقش اصلی در تحقق پذیری طرح ها ایفا می نماید. پژوهش حاضر با هدف اولویت بندی روش های افزایش مشارکت مردم در بهسازی بافت فرسوده شهری انجام پذیرفت. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و جامعه آماری پژوهش را کارشناسان و متخصصان مرتبط با موضوع پژوهش و ساکنان محدوده مورد مطالعه تشکیل می دادند حجم نمونه آماری گروه متخصصین با استفاده از تکنیک گلوله برفی تعیین شد، حجم آماری برآورد شده برابر با 25 نفر و حجم نمونه آماری ساکنان با استفاده از فرمول کوکران 295 نفر برآورد گردید. در جهت اولویت بندی روش های افزایش مشارکت مردم از فرایند تحلیل سلسله مراتبی استفاده شد. نتایج بدست آمده از تحقیق بیانگر آن است که ازدیدگاه کارشناسان مشارکت مالی با شهرداری، اعطای وام به صورت انفرادی، مشارکت با همسایگان برای نوسازی، تملک،تخریب و نوسازی توسط شهرداری و معاوضه زمین یا ساختمان موجود با واحد مسکونی موجود در همان محله به ترتیب به عنوان گزینه های موثر در جهت افزایش مشارکت شهروندان در بهسازی بافت های فرسوده رتبه بندی شدند. واز دیدگاه ساکنان از بین گزینه های مطرح شده مشارکت با همسایگان برای نوسازی به صورت تجمیع قطعات دارای بیشترین امتیاز نسبت به گزینه های دیگر بود.

مطالعات و تحقیقات در سطوح مختلف منطقه ای تا ملی نشان می دهند که بویژه در کشور های در حال توسعه عدم تعادل در سلسله مراتب شهری موجب بر هم خوردن تعادل فضایی و رشد بیش از حد جمعیتی شهر یا شهرها و عقب ماندگی سایر شهرها می گردد. بنابراین پرداختن به این موضوع در راستای فهم دقیقتر موضوع و سپس یافتن راه حل های مقابله با آن ضرورتی تام جهت رسیدن به تعادل فضایی در سطوح مختلف منطقه ای تا ملی است. هدف اصلی این پژوهش یافتن پاسخی برای این سوال است که آیا نظام شهری در استان کهگیلویه و بویر احمد در حالت تعادل پیش می رود. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و پژوهش با کمک ابزارها و مدل های تحلیل نظام اسکان است. یافته ها نشان می دهند که نظام شهری استان مورد مطالعه بر خلاف شرایط ملی و بسیاری از استان های دیگر که دارای عدم تعادلهای شدید بین شهرهای اول و دوم هستند، شهرهای اول تا سوم این استان تفاوت های جمعیتی چندانی با هم ندارند  و تنها مساله فاصله آنها با شهرهای بسیار کوچک استان است.

هدف اصلی این پژوهش سنجش رضایت مندی شهروندان از عملکرد شهرداری شهرکرمانشاه مطالعه موردی منطقه 4 شهرداری می باشد. در این تحقیق رضایت مندی شهروندان در حوزه های اجتماعی- فرهنگی، فنی و عمرانی و خدماتی که تاثیر مستقیمی در کیفیت زندگی شهر و در نتیجه رضایت شهروندان دارند مورد بررسی قرار گرفته است. جامعه آماری تحقیق کل ساکنان منطقه چهار شهرداری کرمانشاه در نواحی سه گانه و حجم نمونه مورد بررسی با استفاده از فرمول کوکران 383 نفر تعیین گردید. روش نمونه گیری متناسب با حجم سطح نواحی به طور تصادفی می باشد. روش این پژوهش پیمایشی با استفاده از پرسشنامه است. همچنین برای گردآوری ادبیات و مبانی نظری از تحققات اسنادی و کتابخانه ای و از نرم افزارهای کاربردی SPSS برای تجزیه و تحلیل داده های بدست آمده از تحقیقات میدانی و نرم افزارGISبرای نقشه خروجی هم چنین از نرم افزارExcel برای ترسیم نمودار استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که رضایت مندی شهروندان در سطح متوسط به پایین می باشد و میزان رضایت مندی در بین شاخص ها متفاوت است. بیشترین میزان رضایت مندی مربوط به حوزه خدمات و کمترین میزان رضایت مندی مربوط به حوزه اجتماعی فرهنگی می باشد. همچنین در بین متغیر های مورد بررسی قرار گرفته همبستگی معکوسی بین سطح سواد و میزان رضایت مندی وجود دارد. در ادامه از روش تحلیل سلسله مراتبی فازی (FAHP) برای سنجش اهمیت شاخص ها و زیر شاخص های پژوهش از نظر کارشناسان استفاده شده است. در نهایت جهت ارتقاء سطح عملکرد شهرداری و کیفیت زندگی شهروندان راهکارها و پیشنهادات مربوطه ارایه گردیده است.