فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 82 (بهار 1399)

از پیامدهای تشکیل سفارتخانه های خارجی در ایران دوره قاجاریه، فراهم شدن زمینه نفوذ و دخالت سفرای قدرت های مسلط آن روزگار نظیر انگلیس و روسیه در امور داخلی ایران بود. این سفرا با سوءاستفاده از مصونیت سیاسی نمایندگی های خارجی در کشور، محل سفارت ها را به مکانی برای پناه جویی و توسل ایرانیان به آنان و حربه ای موثر علیه دولت قاجاریه به منظور دستیابی به مقاصد سیاسی و اقتصادی خود تبدیل کردند. از سویی، این رسم التجاء به بیگانه، ضمن مغایرت با حق حاکمیت دولت بر اتباع خویش، با فرار مجرمان و خاطیان از مجازات، امنیت داخلی کشور را نیز تهدید می کرد. در این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی زمینه ها و عوامل توسل جویی به بیگانگان در عصر قاجاریه و تاثیر آن بر روابط دولت با کشورهای مداخله گر و امنیت داخلی بررسی شده است. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که سفارتخانه های بیگانه از رسم التجاء و توسل جویی و بست نشینی برای مداخله در امور داخلی و وابسته کردن رجال ایرانی و فشار بر دولت برای تامین مقاصد خود بهره گرفته اند. از پیامدهای تشکیل سفارتخانه های خارجی در ایران دوره قاجاریه، فراهم شدن زمینه نفوذ و دخالت سفرای قدرت های مسلط آن روزگار نظیر انگلیس و روسیه در امور داخلی ایران بود. این سفرا با سوءاستفاده از مصونیت سیاسی نمایندگی های خارجی در کشور، محل سفارت ها را به مکانی برای پناه جویی و توسل ایرانیان به آنان و حربه ای موثر علیه دولت قاجاریه، به منظوررای دستیابی به مقاصد سیاسی و اقتصادی خودیش تبدیل کردند. از سویی، این رسم التجاء به بیگانه، ضمن مغایرت با حق حاکمیت دولت بر اتباع خویش، با فرار مجرمان و خاطیان از مجازات، امنیت داخلی کشور را نیز تهدید می کرد. در این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی زمینه ها و عوامل توسل جویی به بیگانگان در عصر قاجاریه و تاثیر آن بر روابط دولت با کشورهای مداخله گر و امنیت داخلی بررسی شده است. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهدداده که  سفارت خانه های بیگانه از رسم التجاء و توسل جویی و بست نشینی برایدر جهت مداخله در امور داخلی و وابسته کردن رجالل ایرانی و فشار بر دولت برای تامین مقاصد خودیش بهره گرفته اند.

با تشکیل دولت صفوی و برقراری نظام متمرکز سیاسی، پس از یک دوره طولانی 900 ساله بعد از فروپاشی ساسانیان، حکومت صفویه به عنوان قدرتی جدید در دنیای اسلام مطرح شد و با صف آرایی سیاسی و عقیدتی در جهان اسلام و در برابر عثمانی مورد توجه اروپاییان قرار گرفت. کشورهای اروپایی به سبب کسب منافع سیاسی و تجاری با دولت عثمانی ارتباط برقرار می کردند؛ اما با برآمدن صفویان، سیاحان اروپایی زیادی با اهداف متفاوت به ایران سفر کرده و هر کدام گزارش ها، یادداشت ها و سفرنامه هایی از خود در باره عصر صفوی به جا گذاشتند و پرتغال از جمله دولت های اروپایی بود که با ایران باب روابط گشود. هدف پژوهش حاضر، پرداختن به این مسئله است که دلیل توجه دولت پرتغال به ایران عصر صفوی چه بود؟ و آنان چه فعالیت هایی در ایران انجام دادند؟ در راستای پاسخ به این پرسش اساسی، با تاکید بر منابع اصلی و پژوهشی و به روش توصیفی- تحلیلی تلاش شده است تا این موضوع واکاوی شود. یافته های تحقیق نشان می دهد که پرتغالی ها به دنبال اکتشافات جغرافیایی، اهمیت سوق الجیشی ایران و خلیج فارس، در قالب دسته های سیاسی، نظامی، تجاری و هییت های مذهبی به ایران آمده و به توسعه قدرت دریایی و تحکیم نفوذ خود در آب های منتهی به اقیانوس هند پرداختند و علاوه برتجارت در منطقه هرموز، به ترویج و تبلیغ مسیحیت نیز دست زدند. در دوره شاه عباس صفوی، پرتغالی ها که جهت رسیدن به اهداف خود، رفتار خشونت باری با مردم ایران داشتند، شکست خورده و مجبور به ترک ایران برای همیشه شدند.

نزاع های طولانی سیاسی- نظامی میان ایران و عثمانی در اوایل دوره صفویه، لطمه هایی به تجارت دو کشور وارد کرد و حجم آن را کاهش داد. اما پیشینهطولانی روابط تجاری چنان بود که این نزاع ها نیز نمی توانست آن را به طور کامل تحت الشعاع قرار دهد. دوره سلطنت شاه طهماسب از ادواری است که علی رغم درگیری ها و منازعات، روابط بازرگانی ایران و عثمانی برقرار است و از مفاد معاهدات صلح که بر برقراری امنیت راه ها و تجارت و رسیدگی به وضع تجار تاکید دارند، می توان میزان اهمیت روابط تجاری را دریافت. در پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی تجارت ایران و عثمانی در دوره شاه طهماسب می پردازیم. همچنین ذیل آن، به بررسی راه های تجاری بین ایران و عثمانی، کالاهای صادراتی و وارداتی بین دو همسایه و تجارت نامریی خواهیم پرداخت. یافته های به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد که دلایل اقتصادی و تجاری از عوامل بسیار مهم جنگ های ایران و عثمانی بود و این جنگ ها و سیاست های تدافعی که شاه طهماسب در پیش گرفت، آثار فراوانی بر تجارت دوره صفوی باقی گذاشت.

عرصه روابط بین الملل به شدت تحت تاثیر عوامل فرهنگی و هویتی قرار دارد و ابزارهای فرهنگی به عنوان یکی از مولفه های مهم، کارآمد و قابل انعطاف در سیاست خارجی مورد توجه و ارزیابی کشورها قرار گرفته است. از این ابزارها به عنوان "قدرت نرم" یاد می شود که می تواند محور حل وفصل چالش ها، مناقشات جهانی و برقراری امنیت بین المللی قرار گیرد و زمینه ساز ارتقاء سطح مناسبات میان دولت ها و به تبع آن، افزایش تفاهم میان ملت ها و ایجاد صلح و ثبات بین المللی باشد. در این مقاله، زمینه های حضور فرهنگی مهاجران ایرانی در مجمع الجزایر زنگبار و تاثیرات استقرار ایرانیان در این جزایر از دو منظر فرهنگی و هنری طی قرن های دهم تا هجدهم میلادی مورد بررسی قرار گرفته است. از جمله اثرات فرهنگی ایرانیان بر مردمان مجمع الجزایر زنگبار می توان به ایجاد طایفه شیرازی ها استقرار طایفه بلوچ های ایرانی، ورود واژه های فارسی در زبان سواحیلی، تاثیر اشعار و داستان های فارسی در ادبیات زبان سواحیلی، ترویج تقویم هجری شمسی، ترویج موسیقی سنتی ایرانی، بزرگداشت عید نوروز، ترویج باورهای عامیانه ایرانی، ترویج ضرب المثل های ایرانی و آیین های سنتی ایرانی، تاثیرات دینی و مذهبی و ترویج آیین های مذهبی اشاره کرد و از تاثیرات هنری ایرانیان بر مردمان این سرزمین نیز می توان از ترویج معماری ایرانی و آثار و بناهای تاریخی ایرانیان در مجمع الجزایر زنگبار نام برد.

بررسی تاریخ روابط ایران و آمریکا نشان می دهد که این روابط از اواسط حکومت قاجار تا دوره مورد بررسی این پژوهش دو مرحله داشته است؛ در مرحله نخست، علی رغم تمایل کنشگران سیاسی ایران برای حضور فعال آمریکا در عرصه سیاسی ایران، دولت های آمریکا تحت تاثیر دکترین مونرو از مداخله در امور داخلی ایران خودداری می کردند. در این دوره، فعالیت آمریکا در ایران غالبا در حوزه های مذهبی، اجتماعی و اقتصادی به چشم می خورد. این رویکرد همراه با برخی رویدادهای دیگر، تصویر ذهنی مثبتی از آمریکا در کنشگران سیاسی ایران پدید آورد و موضع گیری آمریکا در برابر شوروی در قضیه آذربایجان، امیدواری را بیشتر کرد. با آغاز جنبش ملی شدن نفت، تداوم این تصویر ذهنی موجب شد تا بسیاری از نخبگان ایرانی انتظار داشته باشند آمریکا در اختلاف ایران و انگلستان جانب ایران را بگیرد، زیرا تحولات سیاست بین الملل موجب تغییر سیاست خارجی آمریکا و تلاش برای به دست آوردن جایگاه بریتانیا و حفظ منافع جهان سرمایه داری شده بود. کودتای 28 مرداد 1332 نشان داد که خط مشی سیاسی کشورها برآمد هنجارها و قواعدی است که در محیط های مختلف تغییر می کنند. لذا این پژوهش بر آن است که بر اساس نظریه سازه انگاری، تحولات سیاست خارجی آمریکا و بازتاب آن در ایران را از دهه 1320ش. تا کودتای 28 مرداد 1332 با موشکافی بیشتر بررسی نموده و نشان دهد که چگونه تصویر ذهنی کنشگران ایرانی نسبت به سیاست خارجی آمریکا و عدم درک صحیح تحولات سیاست خارجی این کشور در تصمیم گیری های دولت و شکست نهایی آن موثر واقع شد.

خسرومیرزا فرزند عباس میرزا نایب السلطنه، به دنبال مرگ گریبایدوف - وزیرمختار روسیه - ماموریت یافت تا همراه با هییتی بلندپایه به روسیه برود و عذرخواهی رسمی دولت ایران از این اتفاق را به آن کشور اعلام کندو میرزا مصطفی افشار از همراهان هییت نیز به دستور میرزا مسعود انصاری گرمرودی - از بلندپایگان دستگاه عباس میرزا - ماموریت یافت که گزارش روزانه این مسافرت را مکتوب نماید. از این رو، سفرنامه ای از مسافرت و عملکرد هییت اعزامی تهیه شد که «سفرنامه خسرو میرزا به سنت پطرزبورگ» نام گرفت. از این سفرنامه، نسخه هایی در ایران و خارج از ایران وجود دارد و فهرست سفرنامه شامل شش فصلاست، اما متاسفانه فصل ششم که شامل گزارش بازگشت هییت از روسیه به ایران است، در هیچ کدام از نسخه ها موجود نیست و از این رو، فصلی مفقوده محسوب می شود. این سفرنامه را جورج بورنوتیان از ایرانیان مقیم آمریکا و استاد رشته تاریخ در آمریکا از فارسی به انگلیسی ترجمه کرده و همچنین با استفاده از اسناد و مدارک روسی و نیز منابع انگلیسی، فصل مفقوده ششم سفرنامه را بازسازی نموده است. مقاله حاضر ترجمه بخش سفر بازگشت خسرو میرزا از سنت پطرزبورگ تا تبریز از کتاب بورنوتیان است و می تواند به روشن شدن بخشی از تاریخ مفقوده دوره قاجار به ویژه روابط ایران و روسیه در آن دوره کمک نماید.

مطالعه تاریخ روابط خارجی به‌عنوان یکی از موضوعات مهم در مطالعات دیپلماسی و روابط بین الملل، همواره در دستور کار پژوهش های مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی قرار داشته است. اداره مطالعات اسناد و تاریخ روابط خارجی به منظور تدوین چارچوب هدفمند برای تداوم این روند تحقیقاتی، اقدام به تهیه کارنامه پژوهشی مرکز مطالعات در زمینه مطالعات تاریخی نموده تا نقاط قوت و خلاهای مطالعاتی در این حوزه را مشخص نماید. این کارنامه پژوهشی می‌تواند مبنای تصمیم گیری های آتی مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی در انجام پروژه های مطالعاتی و چاپ و نشر کتاب قرار گیرد.