نشریه پاسخ
پیاپی 9 (بهار 1397)

سوگند به ذات الله، جان پیامبر’، قرآن، فرشتگان و نیز سوگند به زمان و مکان‌های خاص و برخی دیگر از مخلوقات و اجزای طبیعت از جمله سوگندهایی است که در قرآن کریم وجود دارد. این امر موجب شده تا برای برخی انگاره غیروحیانی بودن قرآن پدید آید. آنان بر این باورند که با توجه به معنای عرفی سوگند و اهدافی که برای استفاده از آن وجود دارد، نمی‌توان پذیرفت که خداوند علیم و حکیم برای اثبات حقانیت خود از سوگند بهره برده باشد؛ زیرا کسی از سوگند بهره می‌برد که از صحت گفتار خود نامطمین باشد. حال خدایی که عالم مطلق، قادر مطلق و غنی مطلق است، چرا باید برای اثبات سخنانش به سوگند متوسل شود؟ آیا این دلیل روشنی بر انسانی ‌بودن قرآن نیست؟
بررسی زمینه‌های انگیزشی سوگند در زندگی بشر و تبیین تفاوت‌های ماهوی آن با سوگندهای قرآن به اثبات حکیمانه ‌بودن سوگندهای قرآن و محقق شدن اهدافی که در پس آن نهفته است، منجر خواهد شد.

یکی از شبهات مطرح در مورد رابطه اخلاق و دین، «تقدم اخلاق بر دین» است که بر اساس آن در صورت تعارض اخلاق با گزاره‌ها و آموزه‌های دینی، از جمله گزاره‌های فقهی، گزاره‌های اخلاقی مقدم است. در این نوشتار، با تکیه بر مبانی معرفت‌شناسی و قوانین اصولی، ثابت شده است که اولا میان اخلاق و آموزه‌های دینی تعامل و هم‌گرایی وجود دارد؛ ثانیا عقل خود در می‌یابد که توانایی آن در شناخت همه ارزش‌های اخلاقی و دینی محدود است و به وحی نیاز دارد؛ ثالثا اگر بین مبانی اخلاق با گزاره‌های دینی تعارضی دیده می‌شود، تعارض‌نمایی است که باید منشا تعارض را یافت؛ زیرا آنچه به عنوان تعارض پنداشته می‌شود، در واقع تعارض نیست بلکه عقل یا شهود و حس باطنی متکی بر تجربه، آن را تعارض تلقی می‌کند. از این‌رو، لازم است با منظومه معرفتی منسجم، با تحقیق و جست‌وجو در احکام اخلاق فرادینی و نسبت‌سنجی میان آن با احکام ظنی معتبر دینی، به توازن و هم‌گرایی همت گماشت. برای رسیدن به این توازن و هم‌گرایی لازم است در مرحله اول به سراغ مبادی و مبانی انسان‌شناختی، هستی‌شناختی و معرفت شناختی به دست آمده از خود دین رفت تا منشا تعارض مشخص شود.

موضوع از خود بیگانگی «alienation»، به عنوان یکی از مهم‌ترین مسایل انسان‌شناختی در رشته‌های گوناگون علوم انسانی از جمله جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، فلسفه و حتی روان‌پزشکی مورد توجه می‌باشد.
جناب آقای محمد مجتهد شبستری بر اساس مبانی پنج‌گانه خود در مباحث هرمنوتیکی، به هشت عامل از خودبیگانگی زبان دینی،‌ اشاره کرده است.
نوشتار حاضر ضمن اینکه فی‌الجمله سخن ایشان را در مورد عوامل هشت‌گانه می‌پذیرد، اما مبانی و نتایج مطرح شده را با ابهام و چالش‌های جدی مواجه می‌داند.
 از جمله مهمترین چالش‌هایی که در این مقاله بدان پرداخته شده است عبارت‌اند از: الف. خلاصه کردن دین در معنویت و نفی شریعت؛ ب. نگرش تاریخی به دین و برقراری تلازم بین نزول در شرایط خاص و نفی احکام فراتاریخی؛‌ ج. گرفتار آمدن در دام هرمنوتیک فلسفی و نسبیتی که رهآورد آن است علی‌رغم تاکید بر معنای مرکزی متن؛ د. عدم توجه به ظرفیت‌های سیستم اجتهاد برای پاسخ‌گویی به ابعاد ثابت و متغیر انسان‌ها و جوامع؛ ه. عدم راهیابی به سر عدم حصول نتیجه از احکام اجتماعی.

برخی صاحب‌نظران، به ویژه روشنفکران، با تکیه بر تحلیل‌های عقلی‌ ‌تجربی و از خاستگاه حقوق مدرن گفته‌اند که پیامبر اسلام| به عنوان یک حکمران باهوش با توجه به قوانین گذشته، قوانینی را وضع کرده که مطابق مصالح جامعه آن روز بوده است؛ مثلا قانون قصاص و برخی از احکام حدود و دیات که اگر چه این قوانین دارای مبنای قرآنی است؛ شیوه اجرای آن مطابق اقتضایات اجتماعی آن روز بوده و توانسته است خشونت عصر خود را مهار کند؛ اما برای ضرورت بقای این احکام تا به امروز برای جوامع مختلف، دلیلی موجه ملاحظه نمی‌شود. بنابر این، هدف اصلی وضع چنین قوانینی، مهار خشونت است و این هدف، در زمان، مکان و اقتضایات فرهنگی و جامعه‌شناختی دیگری، ممکن است روش‌های دیگری ایجاب کند!
چنین تحلیل‌هایی و بیان این که «مهار خشونت» تنها حکمت تشریع حکم قصاص است؛ ناقص و فاقد پشتوانه نظری می‌باشد. احکام فقهی دین اسلام که توسط پیامبر گرامی| ابلاغ شده است؛ قوانینی جاودانه و بدون محدودیت هستند که جز دلیلی از خود قرآن و سنت نمی‌تواند شرط و حدی برای آن معین کند. مبنا قراردادن انگاره مهار خشونت، به عنوان علت تامه حکم قصاص، نمی‌تواند موجه باشد. ادله متعددی بر حکمت‌های گوناگون در این حکم اقامه شده است که برخی از آن‌ها جهان‌شمول و گویای فطری بودن قصاص است. از این‌رو، قصاص هم مانند بسیاری از احکام دیگر دین، حکمی جهان شمول و زمان‌شمول است؛ هر چند حکومت اسلامی برای تغییرهای موقت و مبتنی بر مصالح اهم، دست بسته نیست.