فصلنامه علوم و فنون نظامی
پیاپی 14 (پاییز 1388)

خلیج فارس به لحاظ موقعیت  ژیوپولتیکی و راهبردی از حساس ترین و با اهمیت ترین مناطق جهان است. در سال 1979 دولت کارتر براین عقیده بود ((که خلیج فارس یکی از سه مانع اساسی و حساسی است که گذشتن نیروهای بلوک شرق (اتحاد جماهیر شوروی سابق و اقمارش) از آن می تواند موجب آغاز جنگ جهانی سوم گردد)).از آن زمان به بعد چهار حادثه مهم و اساسی در مقیاس بین المللی منطقه را تکان داد و دستخوش تحولات ساخت. نخستین رویداد بزرگ، انقلاب اسلامی بود که در یازدهم فوریه 1979 به رهبری حضرت امام خمینی (ره) به پیروزی رسید. نظام جدید ایران از پیمان سنتو که ایران را با غرب مرتبط می ساخت خارج شد. با دکترین جدید ایران، آمریکا به عنوان شیطان بزرگ در برابر نظام جمهوری اسلامی قرار گرفت و این کشور به عنوان دشمن شماره یک ایران در آمد. دومین رویداد بزرگ جنگ عراق بر علیه ایران بود که در تاریخ 22 سپتامبر 1980 با تهاجم عظیم نظامی عراق به ایران آغاز گردید. این جنگ که یکی از ویران گر ترین جنگ های نیمه دوم قرن بیستم شناخته شد، بیش از هشت سال طول کشید و موجب بسیج ملت ایران از یک سو و اتحاد کشورهای عرب منطقه خاورمیانه از سوی دیگر در دو طرف مرزها گردید. سومین حادثه دگرگون کننده در روز دوم اوت 1990 با تجاوز عراق به کویت پدید آمد که منجر به یک جنگ شگفت انگیز شد. این جنگ نتیجه به هم خوردن موازنه قدرت ناشی از جنگ عراق بر علیه ایران در منطقه خلیج فارس بود که کشور عراق با بهره برداری از ایتلاف و همبستگی بین المللی و با ذخیره سازی جنگ افزارهای ساخت آمریکا و سایر کشورها، خود را مسلح ساخت. چهارمین حادثه مهم حمله تروریستی یازدهم سپتامبر 2001 در آمریکا بود. در پی این حادثه، آمریکا با حمله نظامی به عراق در 20 مارس 2003 و سرنگونی رژیم صدام، حاکمیت یک جانبه گرایی خود در نظام بین الملل را تثبیت کرد و در واقع شرایط مساعدی را برای ایفای نقش سلطه جویانه (مداخله گرایانه) خود به بهانه مبارزه با تروریسم در نظام بین الملل و منطقه خلیج فارس فراهم ساخت.

در این مقاله ابتدا مقدمه ای در خصوص استفاده بشر از ابزار جنگ برای کسب منافع بیشتر و یا دفاع از خود ذکر شده است. در ادامه به طور مختصر به موقعیت ژیوپلتیکی کشور جمهوری اسلامی ایران و تهدیدات موجود اشاره شده است. پس از مقدمه، ویژگی های جنگ آینده از منظر دشمن فرامنطقه ای (آمریکا) با توجه به چشم انداز آن کشور، تفاوت های جنگ های آینده و اندازه، شکل و الگوی میدان نبرد در قرن بیست و یکم تشریح شده است. سپس اصول، سازمان و ملاحظات جنگ ناهمتراز تشریح شده است. در پایان، پس از تعریف الگوی جدید مقابله زیگزاگی، انواع و محاسن مقابله زیگزاگی، نقاط ضعف پدافند لایه به لایه (موزاییکی) و مرحله مقابله در جنگ ناهمتراز از دیدگاه نویسنده مقاله تشریح شده و نتیجه گیری به عمل آمده است.

مدیران، مشاوران و کارشناسان برنامه ریز، همواره در جستجوی روش های موثرتری برای تدوین راهبرد هستند. روش هایی که در صورت بکارگیری، نتایج بهتر و ملموس تری را به همراه داشته باشد. این جستجو از سوی محققان، اندیشمندان و مراکز دانشگاهی، با ارایه مستمر الگوهای تازه و تکامل یافته تری پشتیبانی می شود. این مقاله روشی را برای تدوین راهبرد معرفی می کند؛ راهبرد سه جانبه با گردآوری و تلفیق اطلاعات مربوط به محیط کار، رقیب و سازمان در نیروهای مسلح، ابتدا حوزه اثربخشی راهبرد را مشخص کرده و سپس بااستفاده از یک جدول تحلیلی، زمینه خلق راهبرد های مناسب محیط کار را فراهم می سازد. این روش، به موازات متدولوژی و فرایندهای گام به گام، بر اقدامات شناختی و فهم قواعد محیط کار تاکید داشته و در این راستا از الگوهای مفهومی و توصیه های تفکر راهبردی بهره می جوید.   راهبرد سه جانبه فلسفه خود را بر ماهیت فضای رقابتی متشکل از سازمان، رقیب و کارکنان استوار ساخته و شرایط این سه بازیگر را برای تدوین راهبرد بکار می گیرد. این روش با تاکید بر مفاهیم شناختی و تکیه بر ارکان محیط کار، شیوه متفاوتی را برای تلفیق و تحلیل اطلاعات و تدوین راهبرد پیشنهاد می کند، هر چند در رابطه با اثربخشی راهبرد، علاوه بر روش، باید بر نقش قدرت تحلیل و خلاقیت ذهنی افراد راهبردی نیز تاکید شود.  مدیران، مشاوران و کارشناسان برنامه ریز، همواره در جستجوی روش های موثرتری برای تدوین راهبرد هستند. روش هایی که در صورت بکارگیری، نتایج بهتر و ملموس تری را به همراه داشته باشد. این جستجو از سوی محققان، اندیشمندان و مراکز دانشگاهی، با ارایه مستمر الگوهای تازه و تکامل یافته تری پشتیبانی می شود. این مقاله روشی را برای تدوین راهبرد معرفی می کند؛ راهبرد سه جانبه با گردآوری و تلفیق اطلاعات مربوط به محیط کار، رقیب و سازمان در نیروهای مسلح، ابتدا حوزه اثربخشی راهبرد را مشخص کرده و سپس بااستفاده از یک جدول تحلیلی، زمینه خلق راهبرد های مناسب محیط کار را فراهم می سازد. این روش، به موازات متدولوژی و فرایندهای گام به گام، بر اقدامات شناختی و فهم قواعد محیط کار تاکید داشته و در این راستا از الگوهای مفهومی و توصیه های تفکر راهبردی بهره می جوید. راهبرد سه جانبه فلسفه خود را بر ماهیت فضای رقابتی متشکل از سازمان، رقیب و کارکنان استوار ساخته و شرایط این سه بازیگر را برای تدوین راهبرد بکار می گیرد. این روش با تاکید بر مفاهیم شناختی و تکیه بر ارکان محیط کار، شیوه متفاوتی را برای تلفیق و تحلیل اطلاعات و تدوین راهبرد پیشنهاد می کند، هر چند در رابطه با اثربخشی راهبرد، علاوه بر روش، باید بر نقش قدرت تحلیل و خلاقیت ذهنی افراد راهبردی نیز تاکید شود.

گستردگی مرزهای دریایی جمهوری اسلامی ایران باعث افزایش عمق راهبردی کشور گردیده است و می دانیم که عمق راهبردی هر کشور در دریا عینیت پیدا می کند و هر کشوری که به دریاهای آزاد ارتباط داشته باشد هم تهدید دارد و هم فرصت. برای مثال در زمان بروز بحران های دریایی و کاهش امنیت مسیرهای مواصلات دریایی، شرکت های بیمه افزایش قیمت را اعمال و از این طریق فشار اقتصادی را بر کشورهای مورد نظر تحمیل می کنند. در اینجاست که اگر نیروی دریایی حضور موثر داشته باشد، این ترفند استکباری نیز خنثی می شود. با توجه به گستردگی مرزهای آبی جمهوری اسلامی ایران در جنوب، تهدیدات آینده کشور ما در ابعاد فرامنطقه ای نیز دریاپایه پیش بینی می شوند. لذا با توجه به موثرتر بودن پاسخ به تهدیدات در دریا، تقویت قدرت دریایی از اولویت های کشور می باشد. قدرت دریایی  متشکل از سه مولفه ناوگان نظامی، ناوگان غیرنظامی و علوم و زیرساخت های مربوطه می باشد ولی ما در این مقاله به جنبه ناوگان نظامی آن می پردازیم. کاربردهای قدرت دریایی عبارتند از عملیات نظامی، اجرای عملیات انتظامی یا پلیسی و اجرای عملیات امدادی و صلح جویانه که در این میان با توجه به اهمیت کاربردهای نظامی قدرت دریایی، می توان آن را به دو زیر مجموعه تقسیم نمود. الف- کاربرد نظامی از طریق دریا (نمایش قدرت) ب- کاربرد نظامی در دریا (کنترل دریایی) می دانیم که قدرت دریایی از ابتدای تشکیل آن، همواره با ترفندهای گوناگون سعی بر تحمیل اراده سیاسی کشور متبوع خود بر طرف مقابل داشته است و با توجه به شرایط حاکم بر زمان خود از واژه های مختلفی استفاده نموده است که از مهم ترین آنها می توان به دیپلماسی ناوچه توپدار و نمایش قدرت اشاره نمود. در این مقاله به موارد مهمی از این قبیل می پردازیم.   گستردگی مرزهای دریایی جمهوری اسلامی ایران باعث افزایش عمق راهبردی کشور گردیده است و می دانیم که عمق راهبردی هر کشور در دریا عینیت پیدا می کند و هر کشوری که به دریاهای آزاد ارتباط داشته باشد هم تهدید دارد و هم فرصت. برای مثال در زمان بروز بحران های دریایی و کاهش امنیت مسیرهای مواصلات دریایی، شرکت های بیمه افزایش قیمت را اعمال و از این طریق فشار اقتصادی را بر کشورهای مورد نظر تحمیل می کنند. در اینجاست که اگر نیروی دریایی حضور موثر داشته باشد، این ترفند استکباری نیز خنثی می شود. با توجه به گستردگی مرزهای آبی جمهوری اسلامی ایران در جنوب، تهدیدات آینده کشور ما در ابعاد فرامنطقه ای نیز دریاپایه پیش بینی می شوند. لذا با توجه به موثرتر بودن پاسخ به تهدیدات در دریا، تقویت قدرت دریایی از اولویت های کشور می باشد. قدرت دریایی  متشکل از سه مولفه ناوگان نظامی، ناوگان غیرنظامی و علوم و زیرساخت های مربوطه می باشد ولی ما در این مقاله به جنبه ناوگان نظامی آن می پردازیم. کاربردهای قدرت دریایی عبارتند از عملیات نظامی، اجرای عملیات انتظامی یا پلیسی و اجرای عملیات امدادی و صلح جویانه که در این میان با توجه به اهمیت کاربردهای نظامی قدرت دریایی، می توان آن را به دو زیر مجموعه تقسیم نمود. الف- کاربرد نظامی از طریق دریا (نمایش قدرت) ب- کاربرد نظامی در دریا (کنترل دریایی) می دانیم که قدرت دریایی از ابتدای تشکیل آن، همواره با ترفندهای گوناگون سعی بر تحمیل اراده سیاسی کشور متبوع خود بر طرف مقابل داشته است و با توجه به شرایط حاکم بر زمان خود از واژه های مختلفی استفاده نموده است که از مهم ترین آنها می توان به دیپلماسی ناوچه توپدار و نمایش قدرت اشاره نمود. در این مقاله به موارد مهمی از این قبیل می پردازیم.

به طور کلی نظریه های تکاملی یا فرگشتی در خصوص جنگ آینده دارای یک وجه مشترک هستند و آن این که تغییر شکل جنگ را طی یک فرایند تکوینی و براساس نقاط عطف مهم در تاریخ و تمدن بشری مورد بررسی قرار می دهند. اما همان طور که در پی خواهد آمد، هر یک از این نظریه ها دارای مبنای خاصی برای مرحله بندی سیر تکامل جنگ هستند که همین امر توصیف آنها را از جنگ آینده تا حدی از یکدیگر متمایز می سازد. اساسا در ادبیات نظامی امروز سه نظریه تکاملی اصلی در خصوص جنگ آینده مطرح استکه عبارتند از: جنگ نسل چهارم، جنگ موج سوم،و جنگ دوره چهارم. از آنجایی که هر یک از نظریه های فوق با ارایه ی چشم اندازی متفاوت و نه لزوما متضاد از جنگ، نظام ادراکی ما را تحت تاثیر قرار می دهند، لازم است توصیفی اجمالی از هر یک ارایه شود.

فشار روانی، یکی از مشکلاتی است که بشر، طی قرون متمادی به آن مبتلا بوده است. اما به نظر می رسد با پیشرفت فن آوری، نه تنها از میزان فشارهای روانی- اجتماعی کاسته نشده، بلکه بر میزان و شدت آن نیز افزوده شده است. آنچه که باعث شده توجه زیادی در سال های اخیر به این اختلال شود تاثیر مخرب آن روی زندگی، کار، روابط بین فردی و سایر شیونات فردی و اجتماعی انسان ها می باشد. محیط شغلی و فشارهای روانی شغلی می توانند باعث ایجاد بیماری روانی در کارکنان شوند و یا روند ایجاد بیماری روانی را تسریع نمایند. بدنبال تجربه شغلی، فرد به بیماری روانی مبتلا و از کار افتاده و ناتوان می گردد. یگان های نظامی به دلیل ویژگی ذاتی خود با محیط ها و شرایط فشار زای بیشتری در ارتباط هستند،  لذا نیروهای نظامی در معرض آسیب پذیری بیشتری نسبت سایر اقشار جامعه هستند. فرماندهان با آشنایی با فشار روانی  و راه های کاهش آن در یگان خود می توانند موجب حفظ و ارتقای توان رزمی شده  و نیروهای خود را از ابتلاء به مشکلات روانی، جسمی و رفتاری حفظ نمایند. در این مقاله با مروری بر مفهوم فشار روانی، سعی گردیده با ارایه نتایج تعدادی از تحقیقات داخلی که روی کارکنان نظامی و غیرنظامی صورت گرفته، به تبیین آثار آن بر نیروهای نظامی  و همچنین راهبردهای مقابله و کاهش فشار روانی در سازمان بپردازد.

سازمان در طی فعالیت خود با انواعی از مسایل و مراحل مواجه است که ناگزیر از تصمیم گیری است.  برخی از تصمیم گیری ها چنان به راحتی صورت می گیرند که شایان توجه نیستند، اما در مقابل مسایلی نیز در مسیر فعالیت سازمان به وجود می آید که تصمیم گیری در مورد آنها مدت زمان طولانی می طلبد و چه بسا تعلل در شناخت راه های تصمیم گیری بهتر، عواقب جبران ناپذیری را برای سازمان به بار می آورد. از عوامل موثر در افزایش قدرت تصمیم گیری می توان به انضباط اشاره کرد. پیچیده تر شدن روزافزون سازمان ها و افزایش میزان کارهای غیرانضباطی، غیرقانونی و غیرمسیولانه در محیط های کاری توجه مدیران و صاحبنظران را به بحث انضباط کار و مدیریت انضباط معطوف ساخته است. برنامه های انضباط به سازمان ها کمک می کند تا  ضمن پرهیز از شرایط آشفته، بهترین گزینه را برای حفظ منافع سازمان انتخاب کنند. سازمان های نظامی به عنوان  خاستگاه اصلی دو مقوله ی انضباط و تصمیم گیری نیازمند توجهی ویژه به آنها بوده ودر تلاش برای یافتن نقاط تلاقی این دو مفهوم می باشند. در این مقاله ضمن تشریح مختصر تصمیم گیری وانواع آن؛ مدیریت انضباط که یکی از زمینه های علمی مدیریت به شمار می رود را در سازمان های نظامی وغیر نظامی مورد بررسی اجمالی قرار خواهیم داد.