نشریه آموزه های فلسفه اسلامی
سال پنجم شماره 1 (پیاپی 8، پاییز و زمستان 1388)

در تاریخ فلسفه اسلامی از زمان فارابی تا عصر حاضر، بحث از خیال بسیار مهم بوده و در حل بسیاری از مسایل موثر افتاده و توانسته است که به حل مسایل غامض تری چون مسئله شناخت، ربط حادث به قدیم و حیات اخروی مدد برساند، تا جایی که بعضی صاحب نظران توجه به این مسئله را از ممیزات فلسفه اسلامی دانسته اند. فارابی تجرد خیال را چه در قوس صعود و چه در قوس نزول منکر است، بلکه جمیع قوای مربوط به غیب نفس، غیر از قوه عاقله را مادی می داند، لذا قایل است که انسان تنها به عنوان عقل جزیی بعد از موت باقی است و سایر قوای او از بین می رود. ابن سینا همگام با وی، خیال را قوه ای جسمانی می داند و به تبع، به عدم بقای خیال و صور خیالی ملتزم می شود، گرچه نشانه هایی از گرایش به تجرد خیال در بعض آثار او به چشم می خورد. سهروردی با استناد به عالم خیال به حل بسیاری از مسایل و مخصوصا به جمع میان دین و فلسفه، مشاهده و برهان و نقل و عقل نایل می شود. وی علی رغم پیروی از شیخ الرییس در جسمانیت خیال، صور خیالی را مجرد، باقی و موجود در عالم مثال اکبر یا خیال منفصل می شمارد. از این رو در کتب خود از یک سو برهان بر وجود چنین عالمی که از آن به مثال مطلق و عالم برزخ «برزخ نزولی» تعبیر می شود، اقامه نموده است و از سوی دیگر قوه متخیله و همین طور سایر قوای مربوط به غیب نفس غیر عاقله را مادی می داند و سنخیت بین مدرک و مدرک را حفظ نکرده و قایل به رویت صور خیالی در مثال مطلق توسط نفس می شود. در این میان صدرالمتالهین بر خلاف فلاسفه پیشین، خیال را قوه ای مجرد  به تجرد مثالی و باقی به بقای نفس و به تعبیر دقیق تر، عامل بقای نفس پس از مفارقت از بدن می داند. از نظر او جمیع صور خیالیه در موطن و صقع نفس اند و صوری را که نفس اختراع می نماید و از دعابات وهم و قوه خیال است، نمی توان در عالم مثال مطلق دانست. بهشتی که آدم از آن هبوط نمود، مثال مطلق است و جنتی را که برای متقین مهیا نموده اند، «برزخ صعودی» است نه نزولی. نسبت صور خیالی به قوه تخیل و متخیل، نسبت علت به معلول است نه حال به محل و قیام صور خیالی به نفس قیام صدوری است نه حلولی و صور علمیه مخلوق نفس و نفس منشا صور است. اثبات اختصاص این نظریه به ملاصدرا و نقد نظریه سهروردی و ابن سینا بر اساس آن با عنایت به نتایج و آثار فلسفی مترتب بر هر یک، هدف اصلی این مقاله است.

اصل علیت که از بدیهی ترین اصول مورد پذیرش همه انسانها در طول تاریخ بوده و نقش تعیین کننده و بدون جایگزینی در پیش بینی رخدادهای طبیعی و فراطبیعی داشته و دارد، در فیزیک کوانتوم با چالش روبه رو شده است. دیدگاه مکانیکی نیوتن نیز که یکی از پایه های اساسی علم به حساب می آید، قرنها مورد پذیرش قرار گرفته بود ولی صحت و اصالت این دیدگاه، بر اثر پیشرفتهای علمی سالهای اخیر به ویژه با مطرح شدن نظریه کوانتوم در فیزیک، به صورت جدی مورد تردید قرار گرفته و به تصویری کاملا متفاوت از جهان هستی رسیده است. این مقاله به بررسی و نقد دیدگاه فیزیک کوانتوم درباره اصل علیت می پردازد.

نزاع اساسی در باب جوهر جسمانی، در نحوه وجود آن است. جمهور متکلمان جسم را مرکب از جواهر غیر قابل انقسام می دانند و به تناهی جواهر فرد قایل اند و نظام قایل به عدم تناهی جواهر فرد شده است. شهرستانی قایل به قابلیت انقسام جسم به عدد متناهی است و سپس انقسام نمی پذیرد. ذیمقراطیس قایل به عدم انقسام است مطلقا. جمهور حکما جسم را جوهری متصل و قابل انقسام الی ما لا نهایه می دانند. گروهی معتقد به ترکب جسم از دو جوهر می باشند: یکی صورت اتصالی و دیگری قابل آن. برخی جسم را مرکب از یک جوهر و یک عرض می دانند. در مورد سازگاری دیدگاه حکما با علم امروزی و نظریه ذیمقراطیس در باب حقیقت جسم، دو دیدگاه مطرح است. علم ثابت کرده است که جسم محسوس، متصل واحد نیست، بلکه از ذراتی تشکیل شده است که دارای جرم بوده و فاصله میان آن ذرات، چندین برابر امتداد جرم آنهاست. از این جهت این نظریه، موافق نظریه ذیمقراطیس و مخالف نظریه حکماست. از طرف دیگر، جسم، مرکب از ماده و صورتی است که تا بی نهایت قابل انقسام است. علم از این جهت موافق نظریه حکماست. دیدگاه دوم این است که صورت اتصالی اجسام به اعتبار آن فضا و مکانی است که آنجا را اشغال کرده است. با این بیان می توان اختلاف دیرینه بین متکلمان و حکما و فلسفه و علم را برداشت.

رابطه نفس و بدن یکی از مهم ترین و مشکل ترین مسایل نفس شناسی قلمداد می شود، این مشکل از اینجا پدید می آید که نفس مجرد انسانی چگونه می تواند با بدن مادی ارتباط داشته باشد و موجود واحدی را تشکیل دهد؟ در این تحقیق نشان داده می شود که این مشکل بر اساس فلسفه ابن سینا و شیخ اشراق قابل حل نبوده و تنها در فلسفه ملاصدرا امکان حل آن وجود دارد.

«تجربه دینی» یکی از مباحث مهم فلسفه دین معاصر است که رویکردهای متعددی نسبت به آن وجود دارد. توجیه باور دینی بر مبنای تجربه دینی یکی از این رویکردهاست که از آن به معرفت شناسی تجربه دینی تعبیر می شود. ویلیام آلستون، معرفت شناس و فیلسوف دین برجسته معاصر از پیشگامان و نظریه پردازان مهم در این عرصه می باشد.
بر همین اساس مقاله حاضر، دیدگاه آلستون را در دفاع از منزلت معرفتی تجربه دینی تبیین نموده و در ادامه مورد نقد و ارزیابی قرار داده است.

حاجی سبزواری، شارح فلسفه ملاصدرا، برخی از مسایل صدرالمتالهین را به نقد کشیده و دیدگاهی مخالف او را ارایه می دهد. در این مقاله، نقدهای ملاهادی بر مباحث «ترکیب ماده و صورت»، «اثبات اتحاد عاقل و معقول از طریق تضایف»، «ادراک کلیات» و «حدوث اسمی» مطرح و بررسی می شود.

زندگی آدمی بر اساس اعتقاداتش، رنگ و بوی خاصی می گیرد و بسیاری از تمایزهای میان انسانها به عقاید آنان برمی گردد. در میان مسلمانان نیز بر اساس همین اعتقادات و تقسیم آنها، گروه های مختلفی ایجاد شده است. از این میان به دو گروه اصلی شیعه و سنی می توان اشاره کرد که از همان روزگاران نخست اسلام حیات خود را آغاز کرده اند. علی رغم اشتراکات فراوانی که دارند و همه یکتاپرستند و پیامبر واحد دارند و به یک قبله نماز می خوانند و کتاب آنان یکی است و همین مایه اتحاد و بقای آنان تا امروز گردیده است، اختلافاتی نیز با هم دارند. یکی از این اختلافات، اختلاف در اصل امامت است که شیعه آن را از اصول دین و انتخاب و معرفی امام را شان خدا و رسول او و اهل سنت، آن را بر عهده مردم می دانند. این مقاله با استناد به کتابها و منابع اهل سنت به بررسی دیدگاه شیعه درباره امامت می پردازد.