نشریه ره توشه
پیاپی 5 (بهار 1400)

یکی از مشکلات همیشگی عموم انسان ها، به ویژه در جامعه معاصر، با وجود امکانات مادی و معنوی فراوان برای پیشرفت و تعالی در عرصه های گوناگون، بی برکتی عمر برای بسیاری از افراد است. بی برکتی عمر به این معناست که افراد در مدت عمر خود نمی توانند کار قابل توجهی در بعد مادی و معنوی برای خود و برای جامعه انجام دهند. بنابراین، چرا عمرها بی برکت می شود؟ راهکار برون رفت از این معضل چیست؟ در نوشته پیش رو، تلاش شده است بر اساس آموزه های قرآنی جوابی اجمالی به سوال های یاد شده ارایه شود.

گستره سبک زندگی اسلامی یا همان حیات طیبه، عبودیت و بندگی خداست که بر چهار اصل رابطه با خدا، رابطه با خویشتن، رابطه با مردم و رابطه با طبیعت استوار است. مهم ترین جلوه های رابطه با خدا، عبادت هایی است که اساس آن، بر قصد قربت نهاده شده و یکی از آنها روزه، به عنوان یکی از جلوه های زیبای عبادت و بندگی است. روزه از پایه های اسلام است؛ به این معنا که فرد زمانی در شمار مسلمانان قرار می گیرد که به روزه معتقد باشد. در این مقاله ضمن اشاره به پیشینه روزه، به بخشی از آثار و فواید ارزشمند آن اشاره می شود تا حکمت الهی درباره این مساله بیش از پیش اشکار گردد.

یکی از رفتارهای اجتماعی، دید و بازدید از خویشاوندان، همسایگان و به طور کلی افراد دیگر جامعه است. راه های مختلفی برای اجرای این رفتار اجتماعی وجود دارد که رایج ترین آنها مهمانی دادن به خویشاوندان، دوستان و آشنایان است. مهمان نوازی و پذیرایی خوب و شایسته از مهمانان، یکی از خصایل نیکو و ارزشمند دین اسلام شمرده شده است. مهمانی در اسلام آدابی دارد که در این مقاله به برخی از آنها اشاره می شود.

یاد خدا، احساس حضور او در همه حالات و غافل نشدن از اوست. مراتب یاد خدا از سوی انسان ها، به مراتب معرفت و شناخت آنها از خدا بستگی دارد. بنا بر آیات و روایات هر امری که در مسیر توحید انجام شود، عبادت و یاد خداست. هدف شیطان به عنوان دشمن اصلی انسان، غافل کردن انسان از یاد خدا و عمل نکردن به دستورات اوست. شیطان برای رسیدن به هدف خود، گام به گام پیش می آید و ابزارهای مختلفی را به کار می گیرد تا بتواند انسان را فریب دهد. تاثیر ابزار شیطان برای فریب دادن، بر کسانی است که زمینه آن را داشته و سلطنت او را پذیرفته باشند. شیطان برای غفلت از یاد خدا از ابزاری مانند وسوسه، تحریک تمایلات و... بهره می گیرد. شراب و قمار، سرگرمی به امور بیهوده، قساوت قلب، اموال و فرزندان و دوستان ناباب، از دیگر موانع یاد خدا هستند.

توکل، یکی از فضایل مهم اخلاقی است که در فرهنگ اسلامی از مظاهر ایمان به شمار می رود. قرآن کریم توکل به خدا را از ویژگی های برجسته مومنان می شمارد: «و علی الله فلیتوکل المومنون ؛[1] و افراد با ایمان، باید تنها بر خدا توکل کنند». در آیه دیگری نیز می فرماید: «إنما المومنون الذین إذا ذکر الله وجلت قلوبهم و إذا تلیت علیهم آیاته زادتهم إیمانا و علی ربهم یتوکلون ؛[2]مومنان، تنها کسانی هستند که هر گاه نام خدا برده شود، دل هاشان ترسان می گردد و هنگامی که آیات او بر آنها خوانده می شود، ایمان شان فزون تر می گردد و تنها بر پروردگارشان توکل دارند». بنابراین توکل، از لوازم جدایی ناپذیر ایمان است. البته ایمان دارای مراتب است و به همین جهت، توکل مومنان نیز می تواند مراتبی داشته باشد. هر گاه ایمان به بالاترین درجه خود برسد، توکل نیز به همین سان به بالاترین درجه از نصاب خود خواهد رسید؛ همانند حضرت ابراهیم7 که در قرآن کریم داستان توکل ایشان و ثمره آن توکل به تفصیل بیان شده است. این نوشتار بعد از معناشناسی توکل، به لوازم و آثار توکل پرداخته است. [1]. آل عمران: 122. [2]. انفال: 2.

در میان نظام های اخلاقی، تفاوت هایی در تعریف مفاهیم اخلاقی و تعیین مصداق خوب، بد، باید، نباید و وظیفه اخلاقی وجود دارد. در مکتب های اخلاقی وحیانی، به ویژه نظام اخلاقی قرآن‎، «ذکر» و نقطه مقابل آن «غفلت»، از جایگاه ویژه ای برخوردارند و نقش بسیار مهمی در سعادت و یا بدفرجامی انسان دارند. پیامدهای جبران ناپذیر غفلت موجب شده است تا این رذیلت اخلاقی، بیش از هر رذیلتی در قرآن مورد توجه قرار گیرد. قرآن، تفکر را برترین نعمت‏ الهی به انسان می داند؛ زیرا انسان با تفکر می تواند به فهم حقیقت نایل شود و از غفلت رهایی یابد. اصیل تارین حقیقت از منظر قرآن، آگاهی از وجود خدا و قیامت و اعتقاد راسخ به این مظاهر غیبی است. بر اساس تحلیل های قرآنی، شناخت و اعتقاد به این حقایق اصیل، زمانی دست یافتنی است که آدمی زندانی مظاهر محدود مادی نشده باشد: «یعلمون ظاهرا من الحیاه الدنیا و هم عن الآخره هم غافلون». در این نوشتار، عوامل غفلت از منظر قرآن بررسی می شود.

یکی از عوامل مهم رشد آدمی، حساسیت به انجام گناه در جامعه است. نقطه مقابل این مساله، بی تفاوتی نسبت به جرم و گناه در جامعه است که موجب رکود و سقوط انسان خواهد شد. گناه و معصیت دارای دو بعد فردی و اجتماعی است. گاه انسان در منزلش مرتکب گناهی می شود و برای مثال نماز نمی خواند یا شراب می نوشد. اگرچه انجام این کارها بسیار زشت و ناپسند است، اما فردی است؛ این در حالی است که گاهی گناه و معصیت در سطح جامعه رخ می دهد؛ مانند رباخواری، رشوه گیری، اختلاس، بدحجابی، گرانفروشی و... . سکوت و بی تفاوتی در برابر چنین گناهانی، هم فرد و هم جامعه را به سقوط و تباهی می کشاند؛ زیرا بی تفاوتی در مقابل گناه، ابتدا فرد و جامعه را به جامعه ای مرده و راکد تبدیل می کند و سپس موجب سقوط و انحطاط آن می شود. اهمیت حساسیت به گناه در جامعه که در واقع مساله مهم امر به معروف و نهی از منکر است تا آنجاست که رسول خدا(ص) درباره عواقب بی تفاوتی نسبت به آن فرموده است: «نزعت‏ منهم‏ البرکات‏ و سلط بعضهم علی بعض و لم یکن لهم ناصر فی الارض و لا فی السماء؛[1] برکت ها از آنها جدا می شود و بعضی [به ستم] بر بعض دیگر مسلط می گردند و دیگر برای آنها یاوری در زمین و آسمان نخواهد بود». امیرالمومنین7 نیز انسانی را که نهی از منکر را ترک کرده است، به مرده تشبیه نموده و فرموده است: «من ترک‏ انکار المنکر بقلبه و لسانه [و یده] فهو میت بین الاحیاء؛[2] کسی که با قلب و زبان [و دستش] کار ناپسند را انکار نکند، پس او مرده ای میان زندگان است». [1]. محمد بن حسن طوسی؛ تهذیب الاحکام؛ ج 6، ص 181. [2]. محمد بن حسن حر عاملی؛ وسایل الشیعه؛ ج 16، ص 132.

یکی از عوامل مهم رشد و پیشرفت، دینداری است. دین، شیوه صحیح زندگی در سایه آرامش و امنیت را به انسان آموزش، و راه رسیدن به سعادت دنیا و آخرت را در پرتو دستورالعمل های نجات بخش خود به او نشان می دهد؛ از همین روست که امام علی(ع) فرموده است: «لا حیاه إلا بالدین؛[1] زندگی نیست، مگر به دین». قرآن کریم، اوصاف متعددی را برای دین و آیین ذکر کرده است که جالب و قابل تامل است؛ اوصافی همچون «قیم»،[2] «خالص»،[3] «حق»، «حنیف»،[4] «بدون اکراه»[5] و «بدون حرج»[6]. همه این اوصاف بیانگر ویژگی های دین الهی است که محتوای نجات بخش آن می تواند آدمی‏ را به سوی قله فلاح و رستگاری، رشد دهد؛ به شرط آنکه انسان در همه لحظات همراه با اعتقاد قلبی، به دستورالعمل ها و رهنمودهای دین جامه عمل بپوشاند. [1]. محمد بن محمد مفید؛ الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد؛ ج 1، ص 296. [2]. توبه: 36؛ یوسف: 40؛ روم: 30؛ نیز ر.ک: روم: 43. [3]. زمر: 3. [4]. روم: 30؛ نیز ر.ک: یونس: 105. [5]. بقره: 256. [6]. حج: 78.

خدای متعال، انسان را موجود محترم و گرامی آفریده است؛ از این رو او باید عزت نفس خود را که از پایه های اساسی شخصیت است، حفظ کند. عزت نفس، مایه آزادگی و والایی همت است. عزتمندان هرگز به ذلت، خواری و رذالت تن نمی دهند و سرمایه شرافت و آزادگی خود را با هیچ قیمتی معامله نمی کنند. برای فهم اهمیت عزت نفس و ارزش جان انسان، همین بس که اهل بیت(ع) همواره مرگ با عزت را بر زندگی با ذلت ترجیح داده اند. شجاعت، نترسیدن از مرگ و اعتماد به نفس، از نشانه های عزت نفس و بندگی خدا، خداترسی، دل بریدن از غیر خدا، حق مداری و صداقت، از عوامل عزت نفس هستند. طمع ورزی، اظهار نیاز به مردم، رفتارهای جاهلانه و انجام کارهای فوق توانایی نیز از عوامل خدشه دار شدن عزت است.

برخی از مسایل به قدری دارای اهمیت هستند که باید در هر فرصتی درباره آنها سخن گفت؛ به همین جهت، رسول خدا(ص(در سخنرانی های خود آیه ای را که مربوط به کنترل زبان و سنجیده سخن گفتن است، تکرار می نمود. سهل بن سعد ساعدی می گوید: هرگز نشد که رسول خدا(ص) بر این منبر بنشیند و آیه «یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و قولوا قولا سدیدا»[1] را تلاوت نکند![2] نقش زبان در سعادت و شقاوت انسان، به گونه ای است که جا دارد به صورت مکرر و از زوایای گوناگون به بحث درباره آن پرداخت. یکی از بزرگ ترین گناهان و آسیب های زبان، تندخویی و بداخلاقی است. اگر چه بداخلاقی با غیر از زبان نیز صورت می گیرد، ولی غالبا توسط این عضو کوچک بدن محقق می شود؛ عضوی که حجمی اندک دارد، ولی ابزار جرم هایی بزرگ است! در این گفتار در پی آنیم که به پیامدهای گوناگون این رذیله بزرگ اخلاقی بپردازیم و تبعات ناگوار آن را در دنیا، برزخ و قیامت یادآور شویم. [1]. احزاب: 70 : «ای کسانی که ایمان آورده اید، تقوای الهی پیشه کنید و سخن استوار بگویید». [2]. سید محمدحسین طباطبایی؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج 16، ص 353.

زیارت جامعه کبیره، میراث گرانقدر دهمین پیشوای پیروان اهل بیت(ع)، امام هادی(ع) است. یکی از محورهای مهم فعالیت های فرهنگی سیاسی این امام بزرگوار، جهت تبیین جایگاه واقعی اهل بیت(ع) و گسترش مکتب تشیع، فرهنگ سازی برای زیارت قبور نیاکان خود، به ویژه امیرمومنان(ع) و امام حسین(ع) بوده است. به نظر می رسد که هدف امام هادی(ع) از این گونه اقدامات فرهنگی سیاسی، تبدیل کردن زیارتگاه های اهل بیت(ع) به مراکزی برای آشنا شدن مسلمانان با اسلام ناب و جایگاه اهل بیت(ع) در اسلام بود. این کوشش ارجمند، در برابر توطیه دشمنان اسلام که تلاش می کردند تا این پایگاه های مستحکم را در میان مردم، از بین ببرند و نیز برای مقابله با شیادانی که با نشر افکار غلوآمیز خود درباره امامان(ع)، زمینه ساز جدایی جامعه اسلامی از اهل بیت(ع) می شدند، انجام گرفت و بدین سان، مجموعه ای از زیارت نامه های ارزنده و آموزنده، از این امام بزرگوار به یادگار ماند که مشهورترین و معتبرترین آنها، «زیارت جامعه کبیره» است.[1] [1]. محمد محمدی ری شهری؛ شرح زیارت جامعه کبیره؛ ص 7.

زیارت جامعه کبیره، یکی از برترین زیاراتی است که با فرازهای بلندش به جایگاه ایمه اطهار(ع) نظر دارد، زمینه معرفت برتر و عرفان کامل تر را فراهم می کند و ادب حضور آستان مقربان معصوم(ع) را به زایر می آموزد. معارف فراوان، عمیق و گسترده ای در این زیارت نهفته است که به تبیین نیاز دارد تا هم مقام حقیقی آن ذوات مقدس روشن شود و هم میزان تاثیر و کارآمدی آنان در همه عوالم وجود و شیون هستی دانسته شود. بر این اساس زیارت جامعه کبیره، یکی از مهم ترین ذخایر عالم تشیع در باب امام شناسی به شمار می رود و یک دوره کامل دانشگاه امام شناسی است. از محورهای مهم این زیارت نامه، آثار دنیوی و اخروی سه محور «ولایت به معنی محبت»، «ولایت تشریعی» و «ولایت تکوینی» است که در این زیارت نامه مطرح شده است. این نوشتار می کوشد بعضی آثار دنیوی و اخروی اقسام ولایت اهل بیت(ع) را بیان نماید؛ با این تفاوت که این آثار بدون تفکیک اقسام ولایت ارایه شده است.

نماز، زیباترین تجلی بندگی و خدای یکتاست. زبان با ذکر و قرایت، قلب با خشوع و فروتنی و بدن با رکوع و سجود، یاد و نام معبود را متجلی ساخته است. نماز، آرامش و نشاط را به جان ها هدیه می کند: «الا بذکر الله تطمین القلوب»[1] و به وسیله بازداشتن از بدی ها،[2] آدمی را در هاله ای از روشنایی و تزکیه روح و روان قرار می دهد، مومن را به معراج می برد[3] و انسان های باتقوا را در جوار قرب الهی قرار می دهد: «الصلاه قربان کل تقی».[4]نماز، پشتوانه استوار و ذخیره لایزال آدمی در مبارزه با شیطان نفس و نیز ستیز با شیاطین دیگر است که با زر و زور او را به ذلت و تسلیم می خوانند. [1]. رعد: 28. [2]. عنکبوت: 45. [3]. عباسی قمی؛ سفینه البحار؛ ج 2، ص 368. [4]. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج 3، ص 265.

انسان همواره به دنبال یافتن الگوهایی برای بهره مندی بهتر از زندگی است. در این مسیر انسان به الگوی موفقی نیاز دارد که یاریگر او در تمام عرصه های زندگی باشد. این مهم زمانی برای او اهمیت دو چندان می یابد که این برنامه به منبع الهی متصل باشد تا افزون بر رشد فردی، او بتواند وظیفه انسانی و دینی خود را نیز با آسودگی خاطر اجرا کند. سیره معصومین(ع) از چنین ویژگی جامعی برخوردار است، ولی از آنجا که پرداختن به برنامه زندگانی ایشان بسیار گسترده است؛ در این مقاله تلاش شده سیره زندگانی آنها در شاخه اقتصادی و از میان موضوعات آن، به بحث با اهمیت عرصه های بخشش مالی پرداخته شود تا افزون بر نشان دادن جایگاه ویژه هزینه های بخششی در برنامه زندگی ایشان، بتوان با الگو گرفتن از عرصه های بخششی معصومین(ع) به وظیفه انسانی و دینی اقدام نمود و سایر عرصه های نیکوکاری را در سیره ایشان معرفی نماید. نگاهی به تاریخ زندگانی ایمه اطهار(ع) گویای آن است که بخشش تنها در عرصه کمک به نیازمندان نبوده و دیگر عرصه ها مانند آزاد کردن بردگان و زندانیان، رفع نزاع ها، هدیه دادن، پرداخت بدهی دیگران، تامین خسارت های مالی دیگران، تامین هزینه های فرهنگی نیز مورد توجه ایشان در هزینه های بخششی بوده است. این مقاله به بیان و توضیح این عرصه ها می پردازد.

ماه مبارک رمضان، ماه نزول قرآن و تولد امام حسن مجتبی(ع) است. این دو جلوه ای زیبا از پیوند ناگسستنی قرآن و عترت را ترسیم می کند. در سخنی از امام مجتبی(ع) ضمن تاکید بر نقش تکمیلی این دو میراث گران بها، اهل بیت(ع) تنها مفسران واقعی قرآن معرفی شده اند. امام حسن(ع) بعد از شهادت امیرمومنان(ع) و بیعت مردم با ایشان، در خطبه ای بسیار مهم به مردم فرمود: «ما حزب پیروز خداییم. نزدیک ترین خاندان پیامبریم. اهل بیت پاکیزه و پاک اوییم و یکی از دو چیز گران سنگی هستیم که رسول خدا(ص) در امت خود به یادگار نهاد و دومی آن، کتاب خداست که در آن، بیان هر چیزی است که هیچ گونه باطلی، نه از پیش رو و نه از پشت سر، به سراغ آن نمی‏آید. در تفسیر آن، ما اهل بیت مورد اعتماد هستیم و ما نیز از روی حدس و گمان آن را تفسیر نمی کنیم؛ بلکه از روی یقین، حقایق آن را بیان می کنیم».[1] نوشتار پیش رو قصد دارد انس قرآن ناطق با قرآن صامت را در ضمن شش محور، تبیین و بررسی نماید. [1]. محمد بن محمد مفید؛ الامالی؛ ص 349.

قناعت، یکی از ویژگی های افراد با ایمان و از امتیازات انسان های بافضیلت است. افراد خودساخته و آراسته، دارای روحیه قناعت و عزت اند و در پرتو این روحیه عالی، هیچ گاه چشم طمع به مال و منال دیگران ندارند و شخصیت والای خویش را برای کسب مال و مقام حقیر نمی کنند. افراد قانع در زندگی، به مقدار ضرورت و کفاف بسنده کرده و به کمتر از آن نیز خشنودند. مهم ترین ویژگی افراد قانع، رضایت خاطر و روحیه بالای آنان نسبت به مقدرات عالم است. این نوشتار می کوشد برخی آثار قناعت را بیان نماید.

خواب، یکی از اساسی ترین عناصر حیات است که در آن، قوام بدن استوار می شود. انسان به طور متوسط 16 ساعت فعالیت می کند و دست کم به 8 ساعت خواب و یا استراحت نیاز دارد که بخش اعظم این استراحت، همان خوابیدن است. اگر انسان نتواند بخوابد، دچار بیماری هایی می شود که نتیجه آن، افسردگی و حتی خودکشی و ناتوانی در انجام وظایف انسانی است. اهمیت خواب تا آنجاست که در دین مبین اسلام، آدابی برای آن بیان شده است. در این مقاله به اهمیت و آداب خواب در اسلام می پردازیم.

کار و تلاش اقتصادی، افزون بر نقش مثبت در تعالی شخصیت انسان و کسب درآمد، توسعه و پیشرفت جامعه را به دنبال دارد. کار، منشا اصلی تولید ثروت است. در بینش و تفکر اسلامی، کار خلاق و مولد، منشا کسب مال و درآمد و کلید استفاده از منابع طبیعی و خدادادی است. منطق فطرت نیز برای پدیدآورنده یک شیء، حق تصرف در آن را می پذیرد و او را مالک می شناسند. به همین جهت مالک اصلی و حقیقی همه موجودات، خداست. در بینش اسلامی، هر انسانی پس از کار مولد و مفید روی مواد طبیعت، می تواند مالک کالای تولید شده باشد و هیچ کس حق تصرف آن را ندارد. در این مقاله ضمن بیان مفهوم شناسی کسب و کار، اهمیت و آداب آن از نگاه اسلام بیان می شود.

معاد باوری، از اصول ادیان توحیدی است که بعد از توحید، مهم ترین مساله دینی است؛ زیرا مبدا و معاد، مسیر زندگی انسان را تعیین و نگاه انسان به انسان و هستی را تغییر می دهد. امروزه اگر برخی را مشکلات روحی و روانی رنج می دهد، بدان جهت است که از دنیا و آخرت، تعریف صحیح و هدفمند ندارند. اگر انسان بداند که دنیا، مجموعه ای از رنج ها، تلخی ها، لذت ها، خواسته ها و نخواسته هاست، مطمینا معنای «چگونه بودن»، «چگونه زیستن» و «چگونه مردن» را درک می کنند. بر این اساس همه انبیا دعوت به دو حقیقت «مبدا» و «معاد»،[1] را در سرلوحه دعوت خود قرار داده اند؛ زیرا باورهای آخرت نگرانه به این حقیقت نظر دارد که هدف نهایی از منظر اسلام، حیات جاودان آخرت و دنیا، مقدمه ای برای آن است: «الدنیا خلقت‏ لغیرها و لم‏ تخلق‏ لنفسها».[2] انسان آخرت گرا باور دارد که زندگی به این چند روز دنیا محدود نیست؛ بلکه آنچه پیش روی دارد، از مقایسه قطره به دریا نیز کمتر است: «و ما هذه الحیاه الدنیا إلا لهو و لعب و إن الدار الآخره لهی الحیوان لو کانوا یعلمون».[3] بعضی جوامع اعتقادات دینی را مقوله ای جدا از زندگی انسان، تعریف و امور دینی را رابطه فردی انسان با خدا تلقی نموده اند و حال آنکه ایمان به خدا و روز قیامت در زندگی انسان نقش اساسی دارد. یکی از راه های نشان دادن این امر، مراجعه به متون دینی است. در این نوشتار برخی آثار فردی معادباوری از منظر قرآن و روایات بررسی می شود. [1]. نساء :162. [2]. محمد بن حسین شریف الرضی؛ نهج البلاغه؛ تصحیح صبحی صالح، ص852. [3]. عنکبوت: 64.

برخی موضوعات مانند اثبات وجود خدا، به اندازه ای واضح و ملموس هستند که نیازی به اثبات ندارند و منکران آنها باید دلیلی برای انکارشان بیاورند. نقش امید و امیدواری در حیات انسان نیز از این دست مسایل است. از این رو داشتن آرزو نه تنها مذموم و ناپسند نیست؛ بلکه لازمه زندگی بشر است؛ چنان که رسول خدا(ص) فرموده است: «الامل رحمه لامتی و لو لا الامل‏ ما رضعت‏ والده ولدها و لا غرس غارس شجرا؛[1] داشتن آرزو، رحمتی برای امت من است و اگر آرزو نبود، هیچ مادری فرزندش را شیر نمی داد و هیچ باغبانی درختی نمی کاشت». گر نبودی میل و امید ثمر   کی نشاندی باغبان بیخ شجر[2] امیرالمومنین(ع) نیز فرموده است: «الامل‏ رفیق‏ مونس؛[3] آرزو، رفیق و مانوس انسان است». خداوند موضوع حیاتی را به صورت غریزی در نهان همگان قرار داده است، اما با توجه به تضعیف آن در طول زندگی، لازم است به فکر تقویت آن باشیم و از هر چیزی که بتواند در این مسیر به ما کمک کند، بهره بگیریم. یکی از مهم ترین و اساسی ترین کمک ها در «معادباوری و باور عمیق به رستاخیز» نهفته است و باید با تامل و اندیشه در حقیقت معاد، نقش آن در تقویت امید را پیدا کرده و به عنوان «یک مسکن واقعی و دایمی و بدون ضرر» از آن کمک بگیریم. نوشتار پیش رو قصد دارد معادباوری را از چهار زاویه که سبب تقویت امید و امیدواری می شود را معرفی کند. [1]. حسین بن محمد دیلمی؛ اعلام الدین؛ ص295. [2]. سایت گنجور؛ مثنوی معنوی؛ دفتر چهارم، بخش 20. https://ganjoor.net/moulavi/masnavi/daftar4/sh20 [3]. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی؛ غررالحکم و دررالکلم؛ ص 56.

بر اساس برداشت مفسران از آیات متعدد قرآن کریم، هدف از خلقت انسان، عبودیت و بندگی خداوند است؛ چنان که قرآن به صراحت می فرماید: «و ما خلقت الجن و الإنس إلا لیعبدون؛[1] و من جن و انس را نیافریدم، مگر برای اینکه مرا (به یکتایی) پرستش کنند». بنابراین نتیجه این بندگی و پرستش، تکامل انسان است و عبادت، وسیله تکامل و سعادت او محسوب می شود. در واقع عبادت، غذای روح و مایه قوام جسم است. از همین روست که خداوند در آیات متعددی به انسان دستور داده است که او را عبادت کند: «ذلکم الله ربکم لا إله إلا هو خالق کل شی‏ء فاعبدوه و هو علی‏ کل شی‏ء وکیل؛[2] این است پروردگار شما! هیچ معبودی جز او نیست. آفریدگار همه چیز است، او را بپرستید و او نگهبان و مدبر همه موجودات است». عوامل معنوی و فرهنگی موثر در پیروزی رزمندگان اسلام در دفاع مقدس، نقش اساسی و تعیین کننده ای ایفا کرده است؛ هر چند ازنظر مادی ایران از عراق ضعیف تر بوده است. جوانان برومند میهن اسلامی با تمسک به عوامل معنوی، انقلاب و میهن اسلامی را در برابر تهاجم بیگانگان پاس داشتند. در حالی که ماشین جنگی عراق در 31 شهریور 59 به امید فتح چند روزه ایران به راه افتاده بود و تهاجم هر روز ابعاد تازه ای می یافت. در این سوی نبرد، آرام آرام حماسه ای در حال تولد بود؛ حماسه ای مجاهدانه که در فرهنگ و باورهای ژرف ملت مومن ریشه داشت. [1]. ذاریات: 56. [2]. انعام: 102.

لذت و شادی، از نیازهای اساسی روح و روان انسان و از ملزومات سلامت جسم و پیش نیاز زندگی ای است که همه انسان ها آن را آرزو می کنند. در قرآن و احادیث معصومین:، توجه ویژه ای به لذت و شادی شده است. حقیقت لذت، ادراک هر چیزی است که با طبیعت و روح انسان ملایم و سازگار باشد و موجب شادی و انبساط ‎شود. در برابر لذت، رنج قرار دارد و آن، ادراک امور ناگوار و ناسازگار با طبیعت و روح است. لذت به دو گونه مادی و معنوی تقسیم می شود. انسان همان گونه که از رسیدن به اهداف مادی مانند خوردن، آشامیدن، روابط عاطفی و جنسی خود لذت می برد، رسیدن به اهداف معنوی نیز برای او لذت بخش خواهد بود. در روانشناسی برای لذت های مادی، ویژگی هایی بیان شده است. منشا بسیاری از لذت های مادی، اعضای بدن و حواس پنجگانه و ارتباط آن با عامل خارجی است. لذت خوردن وابسته به سه عنصر، زبان، حس چشایی و گوارایی خوردنی ها و آشامیدنی هاست، اما در لذت معنوی نمی توان عضوی از اعضای بدن و تلاقی آن با عامل خارجی را منشا چنین لذتی دانست.[1] [1]. ر.ک: مرتضی مطهری؛ مجموعه آثار؛ ج 22، ص 832.

قرآن کریم و معصومین: همواره به پیروان خود درباره سرانجام کار توصیه فراوان کرده اند. این تذکر و توصیه درباره سرانجام نیک و عاقبت خوب در تمامی امور به ویژه در پایان عمر زندگی، بسیار مهم و ضروری است. از آنجا که یکی از ضروری ترین نیاز انسان برای حضور در آخرت، عاقبت به خیری و سرانجام نیک است؛ لازم است تا با علل و عوامل عاقبت به خیری در کلام خدا و روایات معصومین: آشنا شویم. بر این اساس، عوامل اساسی و مهمی که در این نوشتار به آن پرداخته می شود، عبارتند از: ایمان و عمل صالح، تقوا، دوست و همنشین شایسته، احسان و نیکی به مردم و نیز نیکی به پدر و مادر. اندیشه، تفکر، تعقل، تدبیر و دوراندیشی در زندگی انسان ها و در همه احوال، از جمله عوامل عاقبت به خیری است که توجه به آن، مهم و اساسی است.

از نظر اسلام همه جهان هستی، مخلوق و مملوک خدای متعال است و کسی بدون اذن خدا نمی تواند درآن تصرف کند: «الله خالق کل شی ء و هو علی کل شی ء وکیل ؛[1] خداوند، آفریدگار همه چیز است و حافظ و ناظر بر همه اشیاست». انسان و اجزای بدن او نیز آفریده خدا و متعلق به اوست. بنابراین نه تنها تصرف و دخالت بی جا در جهان هستی، محیط زیست و زندگی سایر انسان ها بدون اجازه خدا جایز نیست؛ بلکه تصرف انسان در بدن خود نیز بدون اجازه خدا جایز نخواهد بود. امام سجاد(ع) در رساله حقوق،[2] به حقوق اعضای بدن اشاره فرموده است که این نوشتار تنها به سه عضو اصلی بدن، یعنی زبان، گوش و چشم می پردازد. [1]. زمر: 62. [2]. ر.ک: محمد بن علی صدوق؛ الخصال؛ ص 564؛ حسن بن علی ابن شعبه حرانی؛ تحف العقول؛ ص430.

از نگاه اسلام رعایت حقوق خویشان و نیکی به آنها به ویژه پدر و مادر، از راه های رسیدن به قرب الهی است.[1] امام حسین(ع) فرموده است: «ابدا بمن تعول: امک، اباک، اختک، اخاک، ثم ادناک فادناک؛[2] [در رعایت حقوق خویشاوندی] از خانواده خود آغاز کن: نخست به مادرت، پدرت، خواهرت، برادرت؛ سپس با رعایت مراتب نزدیکان، هر یک به تو نزدیک ترند». حقوق خانواده که بخشی از حق الناس به شمار می رود، به دو قسم مالی و آبرویی تقسیم می شود. در حقوق مادی، شخص باید به اموال دیگران احترام بگذارد و بدون اذن در آنها تصرف نکند. در حقوق آبرویی، شخص نباید کاری کند که موجب هتک حرمت والدین، همسر، فرزندان و یا دیگران شود. امام باقر(ع) فرموده است: «در معراج پیامبر اکرم(ص) از خداوند سوال کرد: پروردگارا! منزلت مومن در نزد تو چگونه است؟ خداوند فرمود: یا محمد من اهان لی ولیا فقد بارزنی بالمحاربه و انا اسرع شی‏ء إلی نصره اولیایی؛[3]هر که به دوستی از من اهانت کند، آشکارا به جنگ من آمده و من به یاری دوستانم، از هر چیز شتابان ترم». این روایت، درباره به اهانت به مومن و بردن آبروی اوست. اگر مصداق مومن پدر، مادر، همسر، یا فرزند انسان باشد، گناهش بزرگ تر خواهد بود. [1]. عبدالله جوادی آملی؛ مفاتیح الحیاه؛ ص 209. [2]. محمد بن محمد مفید؛ الاختصاص؛ ص 219. [3]. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج 2، ص 352.

یکی از مباحث مهم در عرصه مهدویت، انتظار برای ظهور آخرین منجی بشریت است. برداشت های گوناگونی از واژه «انتظار» صورت گرفته است که هر یک از آنها می تواند سمت و سوی رفتار منتظران را مشخص کند و به تبع آن، آثار مختلفی در زندگی منتظران بر جای بگذارد. در این میان، انتظار راستین که همسو با آیات و روایات اسلامی است و عقل و عرف نیز از آن پشتیبانی می کند، آثار و کارکردهای بسیار سازنده ای در حیات انسان منتظر و جامعه منتظران دارد. در این مقاله کارکردهای انتظار فرج را در آموزه های دینی مورد بررسی قرار می دهیم.

از دیرباز آینده و شناخت نسبت به آن، مورد توجه بوده است و انسان کوشیده است از راه های گوناگون نسبت به آینده خود اطلاعی به دست آورد. آینده نگری انسان را وا می دارد تا به دنبال به دست آوردن خبری از آینده جهان و سرنوشت خود باشد. به راستی آینده جامعه انسانی چگونه خواهد بود؟ آیا جهان به سوی آینده ای روشن حرکت می کند یا باید منتظر دنیایی تیره و تاریک باشیم؟  در دهه 1960 برای شناخت و ترسیم آینده و نیز پاسخ به سوالاتی که درباره آن وجود دارد، دانشی به نام آینده پژوهی به وجود آمد که به سرعت در عرصه های مختلف وارد شد و تاثیرات قابل توجهی در رویکردهای گوناگون جوامع از خود بر جای گذاشت. از جمله اندیشمندان جوامع، ادیان و مکاتب فکری مختلف، با رویکردها و شیوه های متفاوت در رابطه با فرجام و آینده جهان، نظریه هایی را مطرح کردند و بر اساس باورها و آموزه های خود، به ترسیم و تفسیر آینده همت گماشتند. اندیشمندان اسلامی و به ویژه شیعی نیز کوشیدند با استفاده از آیات و روایات، به ترسیم آرمان شهر موعود بپردازند. قرآن و به تبع آن روایات اسلامی با اشاره به زوایای گوناگون زندگی بشر، نگاهی دقیق و عمیق به آینده جهان و انسان دارند. اسلام، آینده ای روشن و سرشار از کامیابی و بهروزی را برای بشریت به تصویر کشیده و با مژده ظهور آخرین ذخیره الهی(عج) که بر اساس اراده حتمی خالق قادر حکیم صورت خواهد گرفت، نور امید را در قلب و جان باورمندان روشن کرده است. این بشارت، پویایی جامعه دینی را به دنبال خواهد داشت و آنان را در مسیر ایجاد تمدن نوین اسلامی و آمادگی برای طلوع خورشید ولایت عظمی(عج) قرار خواهد داد. در این مقاله برخی از مسایل مطرح شده در آیات و روایات نسبت به آینده جهان بیان می شود.

بشر همواره کوشیده است با هم نوع خود ارتباط داشته باشد و برای این کار از قدرت تکلم و بیان بهره برده است. از این رو برای آنکه بتواند مقصود خویش را بهتر به مخاطب برساند، از شیوه ای به نام «نامگذاری» بهره برده و برای هر شیء یا فردی نامی را انتخاب کرده است. نام، واژه ای است که برای شناسایی اشیاء و افراد مورد استفاده قرار می گیرد. یکی از حساس ترین و هیجان انگیزترین لحظات برای پدر و مادر، انتخاب نام فرزند است که اولین، مهم ترین و ماندگارترین هدیه ای است که در ابتدای تولد، از جانب والدین به او اهدا می شود و نقشی اساسی در آینده فرزندان ایفا می کند. اسلام انتخاب نام نیکو را از مهم ترین حقوق فرزندان بر والدین بر شمرده است. هر چند انتخاب نام نیکو علت تامه تربیت نیکو نیست، اما انتخاب نامی زیبا و با معنا، به حفظ کرامت فرزندان در جامعه کمک خواهد کرد.

پیروی از حق و حق طلبی در آموزه های دینی همواره مورد تاکید قرار گرفته و از شخصیت گرایی و فردمحوری نهی شده است. با این حال در طول تاریخ نمونه های فراوانی از شخصیت گرایی وجود دارد که پیامدهای ناگواری را به همراه داشته است. در بررسی علل و عواملی که موجب شده شخصیت گرایی و فردمحوری به جای حق گرایی و حق طلبی مطرح شود، به دو دسته از آسیب ها می توان اشاره کرد. برخی آسیب ها متعلق به شخصیت است. این دسته از آسیب ها که موجب فساد و تخریب شخصیت می شود، یا ناشی از منفعت طلبی و یا برای دور کردن ضررهای دنیوی و مادی از خود است. چنین کارهایی موجب غرور و تکبر در وجود شخصیت می شود و او را از درون فاسد می کند. دسته دیگر از آسیب هایی که موجب جایگزینی فردمحوری و شخصیت محوری به جای حق محوری می شود، مربوط به هواداران و طرفداران شخصیت هاست. آسیب های متعددی شامل طرفداران و هواداران می شود که مهم ترین آن عبارتند از: تملق و چاپلوسی، لجاجت و تعصب، ناآگاهی و کج اندیشی.

از مهم ترین فرایض الهی، زکات است که باید سبک صحیح و شرایط و حدود واقعی آن را به درستی شناخت، در غیر این صورت پرداخت کنندگان، از فضایل آن محروم و در فتنه مکتب های انحرافی گرفتار خواهند شد. زکات از واجبات مالی در دین اسلام است که بر اساس آن، مسلمانان باید مقدار معینی از 9 قلم کالا برای مصرف در زندگی فقرا و سایر امور عمومی اجتماعی بپردازند. این 9 کالا عبارتند از: طلا، نقره، گاو، گوسفند، شتر، گندم، جو، کشمش و خرما. مقدار پرداختی هر یک از این کالاها، متفاوت بوده و در فقه تعیین شده است. زکات از جمله مهم ترین واجبات است که تاکید بسیاری نیز بر آن شده است. زکات از فروع دین شمرده شده و در منابع دینی در کنار نماز و جهاد قرار گرفته و یکی‏ از پنج ستون دین است.