مجله کتاب قیم
پیاپی 23 (پاییز و زمستان 1399)

خلافت الهی انسان از منظر فریقین در سه حوزه اصلی بحث برانگیز بوده است که عبارت اند از: 1. منظور از خلیفه و مستخلف عنه، 2. مصداق یا مصادیق خلیفه، 3. شیون مختلف خلیفه. تبیین هرکدام از موارد پیش گفته در مساله خلافت، دارای لوازم و آثار معرفتی است که در ایجاد هندسه معرفتی هر فرد موثر بوده و موضوعات معرفتی دیگر را نیز تحت الشعاع قرار می دهد. از این جهت مساله اصلی در مقاله حاضر، بیان چگونگی ارتباط و تلازم بین بحث خلافت الهی انسان و مساله عصمت انبیاء و اولیاء (ع) از منظر مفسران و اندیشمندان فریقین است. در این خصوص با استفاده از منابع کتابخانه ای و با رویکرد تحلیلی تطبیقی، در می یابیم که هرکدام از نحله های تفسیری، اعم از کلامی، فلسفی و عرفانی، مساله عصمت را نیز مبتنی بر دیدگاه خود نسبت به مساله خلافت انسان در قرآن کریم توضیح داده اند؛ به عبارت دیگر، مفسرانی که از منظر کلامی به موضوع خلافت انسان نگریسته اند، در تبیین مساله عصمت نیز با استناد به ادله عقلی و نقلی به توضیح آن دست یازیده اند؛ اما کسانی که مواجهه فلسفی یا عرفانی با این مساله داشته اند، مساله عصمت و حدود و ثغور آن را نیز بر اساس قواعد عقلی و هستی شناسانه یا بر اساس ذوق عرفانی خویش بیان کرده اند. این پژوهش نشان می دهد حداقل پاره ای از موضوعات معرفتی، متاثر از نوع نگاه به مساله خلافت انسان در قرآن کریم است.

شناخت و ارزیابی مبانی نقد حدیث به ویژه در عرصه روایات تفسیری، خدمتی به علم تفسیر و حدیث بوده که در آن اصول سبکی نوین، معرفی و مورد ارزیابی و نقد قرار گرفته است تا دیگران در صورت الگوپذیری از این تفسیر، خطاها و کاستی های آن را جبران کنند. در این میان، تفسیر «الفرقان» به سبب رویکردهای خاص تفسیری و روایی که حاصل آن به طور عملی، اصالت دادن به قرآن و البته نفی نکردن حجیت سنت است، می تواند نمونه خوبی برای معرفی ارتباط قرآن و سنت باشد. در این پژوهش، با مطالعه و استخراج روایات موجود در تفسیر «الفرقان» و ارزیابی آنها از زاویه نقد حدیث با محوریت قرآن، به تبیین و نقد آراء مولف این تفسیر پرداخته شده است. مفسر در نقد احادیث و در روایات غیر معارض با قرآن، ابتدا کسب موافقت و وجود شبیه، شاهد و مصداق از قرآن و در مرحله بعد، مخالفت نداشتن با قرآن را کافی دانسته است. از دیدگاه وی، برخلاف روایات معارض که ضرورتا موافقت در یکی از روایات متعارضین باید لحاظ گردد، ظاهر قرآن بر نص حدیث صحیح، ترجیح دارد و هنگام تعارض باید ظاهر قرآن را اخذ نمود. وی تخصیص یا تقیید نص و ظاهر قرآن را با سنت قطعیه نپذیرفته است. در مقاله به تفصیل، نقدهای وارد بر این دیدگاه ارایه شده است.

در فقه امامیه، اهتمام فراوانی نسبت به حفظ جان و حرمت دماء مشاهده می شود؛ تا بدانجا که حتی در تقیه که فرد مکلف است برای حفظ جان، مال و آبرو به حسب شرایط، به کتمان یا حتی عملی خلاف موازین شرعی روی آورد، اما این اختیار بدو داده نشده که مرتکب قتل عمد شود. ازاین رو، شرایط اضطرار و تقیه نمی تواند به ریختن خون مسلمانی بیانجامد؛ امری که از آن به قاعده «لا تقیه فی الدماء» یاد می شود. این پژوهش با روشی توصیفی تحلیلی درصدد پاسخ به این سوالات است که اولا دلالت آیات شریفه قرآن کریم بر حرمت قتل انسان در شرایط تقیه چگونه است؟ ثانیا اعتبار روایاتی که به عدم جواز قتل انسان ها در هنگام تقیه و شرایط اضطرار می پردازد، به لحاظ سندی و کیفیت دلالت چگونه است؟ ثالثا آیا اطلاق این دسته از روایات شامل افراد غیرمسلمان همچون معاهد و ذمی می شود؟ رابعا استثناء قاعده فقهی مزبور در نظرات فقهای امامیه، چه مواردی را دربرمی گیرد؟ یکی از دستاوردهای مقاله آن است که نصوص قرآنی و روایی و همچنین گستره قاعده فقهی پیش گفته، ریختن خون مطلق انسان اعم از مسلمان و کافر را در شرایط تقیه و اضطرار، جایز نمی داند مگر در موارد اندکی که حفظ جان افراد بیشتری اقتضا کند یا مصالح مهم تری در میان باشد.

تضمین نحوی یکی از صنایع مهم ادبی است که شناخت و تمیز آن از صنایع بلاغی دیگر و همچنین کاربست دقیق آن، می تواند در انتقال بهتر معانی آیات کمک کند. علمای تفسیر معتقدند که در تضمین، نوعی توسعه معنایی وجود دارد؛ بدین معنی که هرچند در تضمین، یک فعل محذوف و فعل دیگر مذکور است، اما معنای هر دو فعل در تفسیر آیه ملاک قرار می گیرد. بنابراین بی توجهی به این نکات، به انتقال نیافتن درست بلاغت و معانی نهفته در تضمین می انجامد. ازاین رو، نگارنده در تحقیق حاضر درصدد است با انتخاب نمونه هایی، جایگاه تضمین و همچنین نحوه انتقال بلاغت و معانی نهفته در تضمین را نزد ابن عاشور و مشهدی قمی در دو تفسیر «التحریر و التنویر» و «کنز الدقایق و بحر الغرایب» واکاوی نماید. این دو مفسر دارای سبک متفاوتی هستند. سبک ابن‎ عاشور بیشتر ادبی و بلاغی، اما سبک مشهدی قمی در کنار توجه به مسایل ادبی، بیشتر مبتنی بر روایت است. در نهایت روشن گردید با اینکه تضمین نحوی نزد ابن عاشور در مقایسه با مشهدی قمی جایگاه والاتری داشته و بیشتر بدان پرداخته است، اما گاهی تضمین را با مباحث نحوی و بلاغی دیگر آمیخته است. افزون بر این، هر دو مفسر به ندرت در انتقال بلاغت و معانی تضمین موفق بوده اند.

یکی از نکات اختلافی در مورد موضوع خلافت در آیه 30 از سوره بقره، شناسایی موجودی است که آدم علیه السلام (و انسان) جانشین اش می شود. در معرفی این موجود به «خدا، جن، فرشتگان، نسناس، انسان های پیشین، یا حتی تمامی موجودات»، اشاره شده است. اما دیدگاهی انتقادی در قالب مقاله ای به قلم کمال سلیمانی، با تکیه بر تفاوتی که ادعا می کند در قرآن بین «انسان» و «بشر» وجود دارد، «آدم (و انسان)» را جایگزین «بشر بی زبان» دانسته و برای اثبات آن، دلایلی قرآنی، تفسیری و حدیثی اقامه می کند. در مقاله پیش رو با هدف بررسی اتقان این دیدگاه، مستندات و مقدمات استدلال آن بررسی و نقد شد و این نتیجه به دست آمد که فارغ از اینکه آدم (ع)، خلیفه خدا باشد یا نباشد نمی توان با تکیه بر مستندات مطرح در این دیدگاه، جایگزینی آدم (و انسان) دارای زبان و بیان، به جای بشر تکامل نیافته را اثبات کرد.

نگاه علت شناسانه به رفتار مجرمانه، به دنبال شناسایی عوامل جرم زا مورد توجه جرم شناسان قرار گرفته است؛ برخی با رویکردی افراطی و به تبعیت از زیست شناسی جنایی، قایل به جبرگرایی زیستی در رفتار مجرمانه بوده و برخی با رویکردی تعادل گرا با الهام از زیست شناسی اجتماعی، بزهکار را موجودی مختار اما با گرایش های منحرفانه قلمداد کرده اند که تحت تاثیر شرایط محیطی، مرتکب جرم می شود. بررسی مضامین مندرج در نهج البلاغه نشان می دهد قرن ها پیش از شکل گیری جرم شناسی علمی، سبب شناسی رفتار مجرمانه به صورت همه جانبه مورد توجه امیرالمومنین (ع) قرار داشته است؛ به گونه ای که مجموعه ای از عوامل جرم زا را شناسایی و مفیدترین و کاربردی ترین راهکارهای ریشه یابی رفتارهای مجرمانه را ارایه کرده است. در این مقاله، با استفاده از روش اسنادی و تحلیل محتوا، عوامل جرم زا از دیدگاه حضرت علی (ع) مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که جرم، معلول عوامل مختلفی است؛ چنانچه علت یا علل آن پدید آید، جرم ناخواسته رخ می دهد. همچنین آموزه های نهج البلاغه هر چند بر نقش عوامل زیستی، روانی و اجتماعی به عنوان عوامل زمینه ساز جرم تاکید می کند؛ اما همواره انسان را در بینابین وادی جبر و اختیار تفسیر کرده و به هیچ روی از بزهکار به عنوان موجود اسیر سرنوشت محتوم خویش، یاد نکرده است. تحلیل این نگرش ها می تواند در ارایه نظریات جدید جرم شناسی و راهکارهای نوین کاربردی پیشگیری از جرایم، مفید و موثر باشد.

شناخت مولف و میزان اعتبار روایات کتاب «فقه الرضا» در اجتهاد شیعی، از دیرباز دیدگاه های گوناگون و متفاوتی را در دانش های فقه و حدیث امامیه پدید آورده است. در میان این نظریات، دیدگاه مطرح شده توسط آیت الله سیدحسن صدر کاظمینی (م. 1354 ق)، از اثرگذاری و اهمیتی ویژه درباره این کتاب برخوردار است. در این نظریه کوشش شده است تا یگانگی «فقه الرضا» و کتاب «التکلیف» شلمغانی، با استناد به حضور متفردات و روایات منحصر به فرد محمد بن علی شلمغانی در کتاب منسوب به حضرت رضا (ع) اثبات شود. همچنین، نظریه پرداز به اثبات عدم اعتبار استنباط احکام فقهی بر اساس احادیث کتاب، به دلیل ذکر نشدن اسناد متصل برای روایات این اثر اهتمام ورزیده است. در جستار پیش رو که با روش تحلیلی توصیفی سامان یافته، از یک سو، شواهد و ادله یگانگی کتاب «فقه الرضا» و کتاب «التکلیف» مورد بررسی و نقد قرار گرفته است و از سوی دیگر، تاثیر عدم درج اسناد متصل در اعتبار اجتهاد فقهی با استناد به احادیث کتاب، واکاوی شده است. نتایج این پژوهش از این شمار است: نخست اینکه استناد به روایات اختصاصی شلمغانی، تنها مجموعه ای بودن اثر را اثبات می کند و نشان می دهد که این کتاب، از به هم پیوستن اوراقی پراکنده از چند مولف پدید آمده است، نه یکتایی محض دو اثر؛ دوم اینکه به دلیل حصول وثوق به صدور روایات از جانب اهل بیت (ع) بر اساس شواهد و قراین گوناگون و اطمینان به صحت عمل مطابق با احادیثی از این کتاب که با ضوابط مذهب فقهی امامیه هماهنگ هستند، استنباط احکام بر پایه روایات «فقه الرضا»، مطابق با اسلوب های پذیرفته شده در اجتهاد خواهد بود و فقیهان مجازند با استناد به این کتاب، به استنباط فقهی بپردازند.