مجله تحقیقات قرآنی و حدیثی
پیاپی 4 (پاییز و زمستان 1399)

یکی از مباحث مورد نزاع در بین متکلمان، رویت خداوند متعال چه در دنیا و چه در آخرت است. یکی از آیات ناظر این موضوع آیه 143 سوره اعراف است  که حضرت موسی (ع) درخواست رویت خداوند متعال را داد. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی پس از جمع آوری نظرات و دیدگاه کلامی هر یک براساس دیدگاه آیت الله جوادی آملی به این نتیجه می رسد که نمی توان با درنظرگرفتن مقام والا و اولوالعزمی موسی کلیم الله گفت که او دیدن ظاهری (چشمی) مدنظرش بوده است، پس دیدنی خاص مانند نبی اکرم (ص) به صورت شهودی و بی واسطه مورد نظر بوده است.

یکی از واژگان پرکاربرد و کلیدی در ادبیات دینی، واژه حب است. اهمیت این مفهوم تاحدی است که مضامین دینی حاکی از آن است و دین، چیزی غیر از حب و بغض نیست. بنابراین، بررسی و تبیین این واژه از نگاه دین ضروری است. اصلی ترین منبع در نزد مذاهب اسلامی قرآن کریم است، پس نوشتار حاضر برای حصول این مهم از آیات قرآن کریم استمداد گرفته است. هدف از پژوهش حاضر نشان دادن به دست آوردن دید جامع و کامل تر نسبت به عنصر محبت در اندیشه دینی است تا تلنگری باشد برای برخی افراد که بدانند هر واژه در قرآن چه کاربردهایی دارد. از آنجا که روابط میان واژگان سه نسبت همنشینی، تقابل و جانشینی است روابط معنایی حب در قرآن در این سه نسبت تبیین شده است. براساس رابطه همنشینی در عرصه حب الهی، متعلق حب خداوند در برخی موارد عبارتند از: محسنین، متقین، صابرین، مقسطین و... . حب در عرصه حب انسانی در رابطه همنشینی متضمن معانی ذیل است: اراده و اختیار، شدت نیاز، ارزشمندبودن و وحدانیت در حب و... . نخستین واژه ای که با حب رابطه تقابل دارد واژه لایحب است. این واژه نیز مانند واژه حب در دو عرصه حب الهی و حب انسانی قابل بررسی است. با مراجعه به قرآن کریم می توان دریافت که واژگانی چون مودت، خلت، شغف، ولی، اولیا و صدیق از لحاظ معنایی ارتباط نزدیکی با حب دارند و با آن رابطه جانشینی برقرار می کنند. بنابراین، نوشتار حاضر در محدوده تفسیر و علوم قرآنی و به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای گردآوری شده است.

مسیله‎ تقوا به عنوان یکی از اهداف پیامبران به معنای پایبندی انسان به پرهیز از گناهان و رذایل و عمل به فضایل و نیکی‏ها و از مباحث مهم اخلاقی است که آثار و فواید فردی، اجتماعی،دنیوی و اخروی بسیاری به همراه دارد. یکی از این آثار نزول برکات آسمانی است که در نتیجه‏ پایبندبودن بسیاری از افراد جامعه به تقوا این برکات شامل حال آنها می شود. برای بررسی دقیق تر این مسئله نوشتار حاضر به روش توصیفی-تحلیلی، مفهوم و مصداقی از تقوا و برکت، ارایه می دهد، سپس به تفسیر و مفهوم آیه‎ 96 سوره‎ اعراف که به طور مستقیم مطرح کننده‎ رابطه میان تقوا و برکات آسمانی است، پرداخته است.

پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و کتابخانه ای نگارش یافته است و نقش پیش فرض ها و پیش فهم ها در تفسیر از منظر مجتهد شبستری را بررسی می کند. همچنین تبیین علم هرمنوتیک و نقش پیش داوری ها و پیش دانسته ها و میزان دخالت آنها در تفسیری صحیح و نزدیک به واقع از اهداف پژوهش حاضر است؛ زیرا تفسیر از مهمترین مباحثی که در باب قرآن مطرح است و با تدبر و تدقیق بر متن، نقش و تاثیر مولفه هایی چون افکار و علایق راوی، مکان و زمان حاکم بر جامعه که بر فضای فکر و اندیشه و تفسیر یک متن در ذهن مفسر رخ می دهد از پیش فرض ها و پیش فهم های منطبق است. یکی از افرادی که این ادعا را تایید می کند آیت الله مجتهد شبستری است. ایشان معتقد است که صرف قرایت قرآن و تدبر و تعمق در آیات آن نمی تواند آدمی را به حقیقت و اسرار نهفته در پس آیات رهنمون شود. بنابراین، با نواندیشی خود دستاویز دانش هرمنوتیک شد و پیش فهم و پیش فرض ها را در صدر تفاسیر خود قرار داد. مولفه های به کار رفته در پژوهش حاضر عبارتند از: مفهوم تفسیر، هرمنوتیک و تاریخچه آن، پیش داوری و نقش آن در فهم متن، نقشپیش فرض هاوپیش داوری هادرتفسیر، نقش پیش فهم ها و پیش فرض ها در تفسیر از منظر شبستری، روش های تفسیر قرآن، تفاوت پیش فرض و تفسیر به رای و ابهامات موجود در فهم متن، زمینه، زمانه و تاثیر آن بر تفسیر مجتهد شبستری از دین. یافته های پژوهش حاضر حاکی از آن است که مجتهد شبستری در تفاسیر خود از پیش فهم ها و پیش فرض های صواب بهره جسته است؛ زیرا ایشان معتقد است که در دنیای پیشرفته کنونی،چارچوب تفکر فقهی سنتی برای کسانی که کشور را هدایت می کنند راهگشا نیست و مانع حرکت به سوی زندگی مدرن و متناسب با عصر حاضر می شود. بنابراین با تمسک به پیش فهم ها و پیش فرض ها در پی آن است تا ابهامات موجود در متون گسسته دینی را شفاف سازی کند و پرده های حجاب و ظلمت را درهم شکند و تفسیری قریب به نظر امامان معصوم (ع) ارایه دهد.

با توجه به ظرفیت لغوی تاویل، تاویل می تواند هم ارجاع به مفهوم باشد و هم ارجاع به مصداق. در یک مفهوم گسترده تر تاویل حکمت های نزول آیات هستند. تاویل و بطن در دیدگاه لغت شناسانه دو مقوله جدا، اما لازمه یکدیگر هستند. از این رو تاویل ارتباط معنایی با ظاهر دارد. مقاله حاضر به روش توصیفی-تحلیلی به بیان رابطه تاویل و بطن می پردازد و به این نتیجه می رسد که تاویل و بطن و حروف مقطعه و... همگی از بخش های مختلف زبان رمزی خداوند هستند و این امر منافاتی با قابل فهم بودن قرآن ندارد؛زیرا هرگونه تاویل از قرآن باید به نوعی رابطه زبان شناختی با الفاظ قرآن داشته باشد که با کلمات گهربار معصومان (ع) از نظر معنا و مصداق قابل تطبیق است.

وجود اخبار متعارض در جوامع روایی امری انکارناپذیر است و از آنجا که نمی توان ایمه (ع) را دارای سخنان متعارض دانست بزرگان دین برای حل مشکل تعارض در طول تاریخ زحمات زیادی کشیده اند و آثار علمی قابل توجهی در این باب برجای نهاده اند. از جمله پیشگامان عرصه حل تعارض شیخ طوسی است که با نگارش دو کتاب ارزشمند تهذیب و استبصار خدمت بزرگی درباره حل تعارض ارایه داد. تعارض در روایات به دلایل مختلفی صورت گرفته است که توجه به این دلایل کمک بزرگی در حل تعارض اخبار است. یکی از دلایل ایجاد تعارض پدیده تقیه است. شیخ طوسی در کتاب استبصار از راه حل های مختلفی از جمله حمل بر تقیه برای حل تعارض اخبار سخن می گوید و از این رو در موارد متعدد با اشاره به احتمال تقیه ای بودن روایات به جمع روایات متعارض پرداخته است. پژوهش حاضر به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است و با ذکر نمونه هایی از عملکرد شیخ طوسی در استبصار، چگونگی نقش توجه به تقیه در حل تعارض روایات را بررسی می کند.