فصلنامه فرهنگ پویا
پیاپی 40 (تابستان 1398)

حکومت و زمامداری هنگامی زمینه‌ساز تمدن راستین خواهد بود که بیش از همه بر سه پایه‌ی اخلاق، معنویت و عدالت استوار گردیده باشد. به عبارتی، حکومت بدون اخلاق، به ولنگاری و فسق و مفسده انگیزی کشانده خواهد شد؛ حکومت بدون معنویت، کفر و شرک و استکبار را در پی خواهد داشت و حکومت بدون عدالت، به تبعیض و ستم و استبداد خواهد انجامید. در میان همه‌ی قوانینی که بشر تاکنون وضع و اجرا کرده است این تنها قوانین الهی وحیانی هستند که از قابلیت های لازم برای تضمین و تحقق هر سه عنصر اخلاق و معنویت و عدالت برخوردارند و به پشتوانه‌ی این قابلیت ها امر حکومت زمینه ساز تمدن را سامان می ‌بخشند...

مقاله ‌ی حاضر به ابعاد نگاه قرآن درباره ‌ی لزوم اخلاقی شدن جامعه و راه‌های حاکمیت آن در اجتماع بشری می‌پردازد. در مورد راه‌های نهادینه شدن اخلاق در جامعه از دیدگاه قرآن می‌توان به دو بعد مهم اشاره کرد. یکی وجود معلمان و مربیان اخلاق و معنویت و دیگری؛ تلاش برای تخلق به اخلاق اسلامی و عمل به معنویت است...

مقصود از « اخلاق» در این مقال فلسفه اخلاق نیست، ‌بلکه مقصود حکمی است که وجدان، عقل ناب و یا فطرت در باره رفتارهای اختیاری انسان در قلمرو سیاست می‌کند. به این بیان که اگر رفتار اخلاقی انسان در سیاست با کمال نهایی وی سازگار باشد و موجب کمال انسان گردد رفتاری ارزشمند، کمال‌آفرین بوده و فضیلت اخلاقی محسوب می‌شود و در غیراین صورت رفتاری خنثی و یا رذیله به حساب می‌آید. و از آن‌جا که حکم فطرت انسانی در قلمرو اخلاق کاملا منطبق بر حکم دین است. تعالیم اخلاقی برخاسته از فطرت و وحی هر دو یکدیگر را تایید کرده و دو منبع برای دریافت آموزه‌های اخلاق عملی است؛ ولی عقل ناب یا فطرت در انسان‌های گوناگون همواره شکوفا نیست از این‌رو ما در کنار ارزیابی فرامین عقل در باب اخلاق سیاست باید سرانجام دستورات اخلاقی دین را به داوری طلبیده و در مواردی که عقل ناب حکمی نمی‌دهد باید به دین متوسل شویم...

مکتب اسلام یک مکتب مادی نیست؛ یک مکتب مادی- معنوی است. مادیت را در پناه معنویت، اسلام قبول دارد. معنویات، اخلاق، تهذیب نفس. اسلام برای تهذیب انسان آمده است؛ برای انسان‌سازی آمده است. همه مکتب‌های توحیدی برای انسان‌سازی آمده‌اند. ما مکلفیم انسان بسازیم. بیانات امام خمینی(ره) 08/3/ 1358...

ما از اسلام دفاع می‏کنیم. اما منظور ما از اسلام چیست؟ اسلام ما با اسلام متحجر از یک‏سو و اسلام لیبرال از سوی دیگر، در اصول و مبانی کاملا متفاوت است. ما هم این را رد می‏کنیم و هم آن را. اسلام ما اسلامی است متکی به معنویت، عقلانیت و عدالت؛ این سه شاخص عمده در آن هست. ما از معنویت به هیچ عنوان صرف‏نظر نمی‏کنیم؛ روح و اساس کار ما معنویت است.  بیانات مقام معظم رهبری، 1383/5/25...

همه ‌ی ما وظیفه ‌ی خاصی نسبت به بیانیه‌ی «گام دوم انقلاب» مقام معظم رهبری- ‌ادام‌الله‌ظله‌الشریف – داریم و باید ببینیم در بین کارهایی که می‌توان انجام داد، چه کاری اهم است  و آن را در اولویت قرار بدهیم سپس اگر وقت و توانی باقی ماند، نسبت به کارهای اولویت دوم و سوم اقدام کنیم...

گزیده‌ای از بیانات حضرت آیت‌الله مصباح در جلسه ‌ی کانون طلوع در تاریخ 1397/12/19

از منظر جهان‌بینی توحیدی، انسان مسافر لقای خداوند سبحان است. او در این حرکت مراحلی را تا عالم طبیعت و این دنیا، سپری می‌کند و عوالمی را برای رسیدن به کمال پیش رو دارد. سفر مزبور سیر به سوی «مقام برتر» و نه «مکان بالاتر» است. مسافت و مسیر این حرکت در درون خود انسان است و مسیری از مسیرهای جهان هستی بیرون نهان او نیست. در این مسیر منازل و مراحلی وجود دارد که سالکان و پیشگامان تهذیب نفس از آن به «منازل سایران»، «مقامات عارفان» و یا «مراحل و منازل سیر و سلوک» یاد می‌کنند. همچنین برای این حرکت موانعی نیز وجود دارد که ره‌پویان آن باید ابتدا آن‌ها را شناسایی سپس با راه‌های رفع این موانع  آشنا و آن‌ها را از سر راه خود بردارند...

با تبدیل جوامع امروزی به جوامعی فن ‌آور و ماشینی و با تغییر رویکردهای بشر از ساحت قدسی انسان به ساحتی زمینی و مادی، میل بشریت به سمت اخلاق و معنویت روز به روز بیشتر و بیشتر شده است. انسان امروز خلا معنویت و دوری از منبع فیاض هستی را بیش از هر دوره‌ای درک می‌کند و فطرت خود را تشنه ‌ی آب حیات بخش معنویت می‌بیند؛ لذا رفتن به سمت معنویت و امور فرامادی در میان انسان‌ها بیش از پیش دیده می‌شود...

انقلاب اسلامی، بر آمده از اعماق فطری انسان‌ها، داعیه‌دار و الهام گرفته از همان ارزش‌های اسلام ناب است. انقلابی که برپایه‌ ی آرمان‌ها و ارزش‌ها و اوامر و احکام الهی بنا نهاده شد و پرچمدار و رهبرش نیز کسی بود که خود عالم به همه ‌ی این احکام و تکالیف و عامل جدی به آن‌ها بود. مسیله‌ی معنویت، اساسی‌ترین گمشده‌ی دیروز و امروز بشر است و برمبنای کمال‌خواهی فطری، انسان دایما در حال قدم برداشتن به سمت و سوی رشد و تعالی است. انسان امروز از «پوچ‌گرایی زاییده‌ی تفکر سلطه‌گرایی و مادیت» خسته و به دور از نظام اجتماعی و خانوادگی و غرق شده در شهوانیات و تنهایی‌هاست و می‌خواهد خود را به سمت عوالمی غیر از این عالم موجود سوق دهد و در این راه ممکن است به راه صواب برسد و یا به راه خطا و انحراف قدم گذارد...

مقام معظم رهبری در بخشی از بیانیه ‌ی گام دوم، در آن قسمت که به پایه‌های ایجاد تمدن اسلامی اشاره دارند، معنویت و اخلاق را از مهم‌ترین پایه‌های ایجاد این تمدن قلمداد کرده، آن را زمینه‌ساز طلوع خورشید عظمای ولایت(عج) دانسته و تلاش برای رشد معنویت و اخلاق در جامعه را مهم‌ترین وظیفه ‌ی حکومت و نهادهای اجتماعی عنوان کردند. با توجه به اهمیت این بخش از بیانیه ‌ی گام دوم، این نوشتار در صدد آن است که در حد وسع خود به تبیین مفهومی این موضوع و رابطه‌ی آن با دین مدرن و تمدن اسلامی بپردازد...

«آن چیزی که بیش از هر چیز، حق را محترم، عدالت را مقدس، دل‌ها را به یکدیگر مهربان و اعتماد متقابل را میان افراد برقرار می‌سازد؛ تقوا و عفاف را تا عمق وجدان آدمی، نفوذ می‌دهد؛ به ارزش‌های اخلاقی اعتبار می‌بخشد؛ شجاعت مقابله با ستم را ایجاد می‌کند و همه ی افراد را؛ مانند اعضای یک پیکر به هم پیوند می‌دهد و متحد می‌کند، ایمان مذهبی است.»...

اگر نگاهی گذرا به وضعیت دین و معنویت در عصر جدید بیندازیم و داده‌ها و اطلاعات اجمالی خود را مرور کنیم،  این حقیقت را تصدیق خواهیم کرد که انسان جدید پس از وقفه‌ای نسبتا طولانی بار دیگر به سوی دین و معنویت رو آورده است. اثبات وجود چنین گرایشی در میان انسان عصر جدید به ویژه چند دهه ی اخیر نیازی به ذکر دلیل و قرینه ندارد. گرایش شدید مردم در گوشه و کنار دنیا به کتاب‌های معنوی و دینی، تمایل به شرکت در مجالس دینی و معنوی و طرح گفتمان معنویت‌خواهی و دین‌گرایی در میان اقشار مختلف جهان از جمله شواهد روشن این مدعاست...

انقلاب اسلامی، بازگشت به هویت دینی و ارزش‌های انسانی و ملی مبتنی بر آموزه‌های اسلام بود؛ از همین‌رو امام خمینی(ره) این انقلاب را چه در ماهیت و چه در چگونگی پیروزی و استمرار و امتداد حرکت، متفاوت از همه‌ی انقلاب‌های جهان خواندند. حرکت و حوادث آینده‌ ی انقلاب و رویارویی مردم انقلابی با جریان‌های مخالف اسلام و پدیده‌های گوناگون سیاسی و اجتماعی، پایداری آنان بر ارزش‌های اسلامی و جان‌فشانی آنان بر سر آرمان‌های الهی، در حقیقت مهر تاییدی بر تعریف درست حضرت امام از این انقلاب و ماهیت و تفاوت آن با انقلاب‌های دیگر بود...

این مقاله می کوشد که به نتایج و لوازم دییسم مدرن در معنویت امروز غربی (قرن بیستم به بعد) بیندیشد و به این مساله پاسخ دهد که: اولا چگونه دییسم، روح مشترکی به صورت های نوپدید معنویت می دمد؟ ثانیا اگر کانون های مروج معنویت نوین جهانی موفق شوند که حرکت معنویت ‌خواهی انسان امروز را به جایی فراسوی دین وحیانی سوق دهند، چه پیامدها و سرنوشتی در انتظار است؟ ثالثا چگونه موج جدید معنویت خواهی خواهد توانست در آینده با ترک دییسم، به آغوش دین وحیانی بازگردد؟...

«برای جمهوری اسلامی مهم است که چرا بماند و چگونه بماند.» همه‌ ی حرف در همین است. مرز پررنگ میان انقلاب اسلامی و هر انقلاب دیگری در جهان همین است که جمهوری اسلامی به چرا و چگونه ماندن اهمیت می‌دهد؛ لذا به هر قیمتی ماندن را اساسا مشروع نمی ‌داند. «گام دوم» انقلاب، تفسیر و تبیین دقیق و عالمانه ‌ی چگونه ماندن است. هر کس که گمان می ‌کند سهم و وظیفه ‌ای در این حرکت تحول خواهانه ‌ی جهانی دارد، در هر مقامی، باید حداقل یک بار خود را به چالش بکشد که «چرا و چگونه». «چگونگی» راهی که می ‌رویم به راه، هویت، اعتبار و مشروعیت می ‌دهد وگرنه خیلی ‌ها پیش از ما با آرمان آزادی و استقلال انقلاب کرده ‌اند. این عبارت کوتاه، شجاعانه و حکیمانه، منطق اتخاذ هرگونه راهبرد و روشی است که در فهم و تبیین موضوعات مختلف باید لحاظ شود؛ یعنی در تک تک توصیه ‌های هفت ‌گانه ‌ی «گام دوم» و مهم تر از همه در توصیه به «معنویت و اخلاق» که بی ‌حضورشان، هر دستاوردی هیچ است...

پای حرکت آدمی، بند نیت‌های اوست. چنان چه رسیدن به هدفی را نیت کرده و «بخواهد»، موتور حرکت روشن شده است و نکته‌ی کلیدی آن که: حرکت و استقامت بر آن، به منزله‌ی «پیروزی» است. با این مقدمه می‌توان نتیجه گرفت که هرچه آدمی را متوقف کند، یک عملیات در جهت شکست اوست.  برای تحقق تمدن اسلامی، پیروزی و حرکت پیشرونده در عرصه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی ضروری است. بررسی جنگ کنونی و وضعیت موجود، فهم این معادله را شفاف‌تر می‌کند...

سلطه‌ی مقدس عنوان یکی از تحقیقاتی است که حجت الاسلام عرب در موسسه ‌ی بهداشت معنوی مشغول پیگیری آن است. این پروژه ی تحقیقاتی به دنبال نسبت‌یابی میان جریان‌های نوپدید معنوی و نظام سلطه است. گزارشی اجمالی از ابعاد این پروژه را در گفتگوی با ایشان جویا شدیم...

خصوصیت اصلی پست‌مدرنیسم، نفی مدرنیته است. در گرایش‌های اندیشمندان منتقد مدرنیته در قرن بیستم یا همان پست‌مدرن‌ها اختلاف نظرهایی وجود دارد. آن‌چه مسلم است، نقد مدرنیسم و عدم‌قبول غرب به عنوان الگوی تام بشریت، از مشترکات همه ی افراد پست‌مدرن است، از این بین، عده‌ای معناگرایی متاثر از شرق دور و هندوییسم را برگزیدند، عده‌ای به سمت نقد سرمایه‌داری و عده‌ای به سمت «نسبی‌گرایی معرفتی» یا نقد هرگونه چارچوب و نوعی آنارشیسم معرفتی حرکت کردند...

فرهنگ پویا: تاثیر مبانی‌ فکری و اعتقادی بر معنویت جامعه را بیان فرمایید؟
استاد میرسپاه: همان‌گونه که از استاد بزرگوار خود حضرت آیت‌الله مصباح یزدی فراگرفتیم باید در هر مسیله‌ای به صورت بنیادین برخورد کرد. در این موضوع نیز باید برخوردی بنیادین داشت. اگر کسی در بخش معرفت‌شناسی اصل شناخت را انکار کند و معتقد باشد که نمی‌شود یقین پیدا کرد و شناخت ما نسبت به هر مسیله‌ای قابل تشکیک است، این فرد، اولا نمی‌تواند اهل ایمان باشد ؛ چون ایمان با شک جمع نمی‌شود و فردی که امکان معرفت برای او منتفی است و نسبت به همه چیز مشکوک است، هرگز نمی‌تواند اهل ایمان باشد؛ چون او نسبت به هر نکته‌ای تردید دارد؛ از این رو او در مسیله‌ی معنویت هم نمی‌تواند به اعتقاد و ایمان برسد...

فرهنگ پویا: آیا نظام ارزشی بر اخلاق و معنویت تاثیری دارد؟
دکترعلی مصباح: قبل از پرداختن به پاسخ این پرسش شما ، ذکر یک مقدمه را ضروری می‌دانم. انسان از جهات مختلف، موضوع علوم گوناگون قرار می‌گیرد و هر یک، وجود انسان را از نظر خاصی مورد بحث و بررسی قرار می‌دهند. در اخلاق نیز انسان از جهت رشد و تکامل معنوی مورد کنکاش قرار می‌گیرد؛ بنابر این اخلاق یکی از علوم انسانی است و مانند سایر علوم انسانی تحت تاثیر مبانی فکری و اعتقادی افراد قرار دارد. از آن‌جا که برداشت و فهم افراد از انسان، مبدا و غایت انسان، ظرفیت‌های شناختی انسان، تشخیص مصالح و مفاسد و... کاملا موثر بر پذیرش نوع نظام ارزشی است؛ لذا بروز و ظهور رفتار آن‌ها نیز متفاوت خواهد بود...

فرهنگ پویا: لطفا سیره معصومین در ترویج اخلاق و معنویت در جامعه را توضیح بفرمایید.
دکتر بی‌ریا: درباره سیره معصومین در ترویج اخلاق و معنویت در جامعه یک مقدمه‌ای باید ذکر شود و آن این است که تعلیم و تربیت اخلاقی، ابعادی دارد که بعضی از آن‌ها در دراز مدت باید محقق شود. یعنی باید پایه‌های اخلاق و معنویت را در اعتقادات نهادینه کرد، در حقیقت باید یک مجموعه‌ی نظام فکری منسجم مرتبط با همدیگر ایجاد شود که بخشی از آن اخلاق و معنویت است. به عبارت دیگر زیربناهای فکری اخلاق و معنویت در اسلام عقیده به خدای متعال و توحید در ابعاد مختلف آن است...

فرهنگ پویا: نقش تعلیم و تربیت و تاثیر آن در اخلاق و معنویت را توضیح بفرمایید.
دکتر ساجدی: تعلیم و تربیت در اخلاق و معنویت نقش قابل توجهی دارد؛ مهم‌ترین عاملی که می‌تواند به رشد اخلاق و معنویت در جامعه کمک کند، اصلاح نظام تعلیم و تربیت است. قرآن کریم رسالت اصلی انبیا را تعلیم و تربیت ذکر می‌کند. وجود دین که محصول تلاش انبیای الهی در جامعه است، برای رشد اخلاق و معنویت است. چنین رسالتی به عهده ‌ی دین قرار داده شده و قرآن نیز هدف انبیا را تعلیم و تربیت ذکر می‌کند. در سوره ‌ی آل عمران آیه ‌ی164 قرآن می‌فرماید: «لقد من الله علی المومنین إذ بعث فیهم رسولا من انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و إن کانوا من قبل لفی ضلال مبین»؛ یعنی خداوند انبیا را مبعوث کرد تا آیات قرآن را برای مردم تلاوت کنند، به آن‌ها تعلیم دهند، آن‌ها را تزکیه کنند و حکمت بیاموزند؛ به عبارتی آموزش کتاب، حکمت و تحقق تزکیه، رسالت انبیاست...

فرهنگ پویا: بعضی‌ها می‌گویند قبل از پیروزی انقلاب وضعیت معنوی جامعه بهتر بود، مسجدها شلوغ بود، مردم حجاب داشتند و... نظر شما در این مورد چیست؟
دکتر آقاتهرانی: برای جواب به این سوال ذکر چند مقدمه لازمه:اولین نکته این است که ما باید در مفهوم معنویت دقت مضاعفی کنیم، معنویت به کثرت نماز یا شلوغی مساجد نیست، خوارج هم کثیر الصلاه بودند! پس زیاد نماز خواندن دلیلی بر معنوی بودن نیست. معنویت؛ یعنی پرورش و تکامل روح. نکته ‌ی بعدی این است که برای فهمیدن رشد معنویت در جامعه، اقتضایات زمان و مکان را باید در نظر بگیریم. قبل از انقلاب با توجه به این‌که اکثر مردم در روستاها ساکن هستند و وسایل ارتباط جمعی و تنوع سرگرمی و تفریحی وجود ندارد؛ بنابراین بسیار طبیعی است که مردم در مساجد و حسینیه‌ها تجمع کنند و دور هم باشند...

فرهنگ پویا: تاثیر تعلیم و تربیت اقتصادی بر اخلاق و معنویت در جامعه را لطفا توضیح بفرمایید.
دکتر توکلی: در بحث‌های اقتصادی بحثی با عنوان تاثیر تعلیم و تربیت اقتصادی بر عملکرد نظام اقتصادی، مطرح است. این بحث  به بیانیه‌ای در سال 1983 در آمریکا با عنوان «یک ملت در خطر» برمی‌گردد. گروهی از محققان اقتصادی برای دولت ریگان مطالعه‌ای را انجام دادند و گفتند: « که نظام اقتصادی آمریکا، با محصولات ضعیف در مواجهه با نظام اقتصادی مستحکم آلمان و نظام اقتصادی ژاپنی در معرض خطر است. اگر اقتصاد‌ آمریکا نتواند با این دو اقتصاد مقابله کند، اقتصاد آمریکا آن هژمونی و هویت خود را از دست خواهد داد.» در آن مطالعه دلیل برتری ژاپن و آلمان را در برخی از صنایع و نظام آموزشی این دو کشور بیان کردند؛ چون این دو کشور توانستند به وسیله‌ی آموزش، روی فرهنگ کار و انگیزه‌های افراد اثر بگذارند...

بعد از باریدن باران شدید و بالا آمدن آب در آق قلا در اواخر اسفند97 و رفتن نیروهای مردمی به کمک مردم گرفتار در آب، انگار حالا نوبت گوشه دیگری از کشور بود. این بار سیل بی سابقه در نوروز 98 پلدختر و برخی دیگر از شهرهای نزدیک به آن را به زیر آب برد. روز 15 فروردین بود که با تعدادی از دوستان به سمت پلدختر حرکت کردیم. در خرم آباد توقف کوتاهی کردیم و وسایل لازم از جمله چکمه را خریدیم و با شور و شوق راهی پلدختر شدیم. سیل مسیر خرم آباد به پلدختر را برده بود. مجبور شدیم از آزادراه خرم آباد به اندیمشک خود را به پلدختر برسانیم. خلاصه به مقصد رسیدیم...

انقلاب اسلامی یک حرکت تمدن‌ساز بر پایه‌ی معنویت و اخلاق است بر همین اساس یکی از دستاوردهای مهم انقلاب اسلامی گسترش و تعمیق اخلاق و معنویت است. آن معنویت و اخلاقی که از گوشه‌نشینی پرهیز و افرادی همچون پیامبران و اولیاء الهی برای جریان یافتن آن، در جامعه تلاش و در برابر طاغوتیان و زرسالاران عصر خود ایستادند و در این مسیر هزینه‌های سنگینی را به جان خریدند...