نامه فرهنگستان
سال بیستم شماره 1 (بهار 1400)

در مقاله حاطر به بررسی هویت دستوری فعل در فرهنگهای فارسی پرداخته شدهاست. به این منظور، مالکهای مورد نظر فرهنگ نویسان در تمیز مقوله دستوری فعل از سایر مقوله های واژگانی بررسی شده و دسته بندی دووجهی فعل متعدی در مقابل فعل زم تبیین گردیدهاست. سپس به کارکرد برخی فعلهای ساده زبان فارسی به عنوان فعل همکرد اشاره شده و پس از مطالعه رفتار این فعلها با استفاده از رویکرد تجزیه ای و با تکیه بر معنای رویدادی این فعلها، بر لزوم اختصاص »فعل همکرد« به عنوان هویت دستوری مستقل در فرهنگهای فارسی تاکید شده است. در ادامه، به کارکرد دیگری از سه فعل ساده زبان فارسی داشتن، خواستن، بودن به عنوان فعل کمکی پرداخته شده است. در این پژوهش نشان داده ایم به رغم اینکه فعلهای کمکی جزء مقو ت نقشی هستند نه واژگانی، برای پرهیز از ارایه اطلاعات غل در فرهنگ با در این کارکرد به عنوان یک برش معنایی ذیل هویت دستوری فعل زم یا متعدی، زم است »فعل کمکی« به عنوان هویت دستوری مستقلی به فرهنگهای فارسی افزوده شود

دانشنامه قدرخان اثر اشرهبن شره مذکر فاروقی یکی از فرهنگهای فارسی دارای شاهد شعری است که در قرن نهم در شبهقاره هند نوشته شده است. مولف پس از دیباچه ای کوتاه، اسامی ماه ها، روزها و جشنهای ایران باستان را آوردهاست. سپس ذیل بیست و دو باه، بیش از دوهزار مدخل را به ترتیب حره آخر مرتب کردهاست. در این کتاه به نام شماری از داروها و همچنین برخی اصطلاحات پزشکی نیز اشاره شدهاست. برخی مدخلها و شاهدهای موجود در دانشنامه قدرخان در فرهنگهای دیگر دیده نمیشود و این به ارزش کتاه میفزاید. در کتاه گاه خطاهایی مانند تصحیف، معنی نادرست، تکرار یک مدخل در دو باه، نایکدستی در بیان معنی ها، طب مخدوش شاهدها، ذکر نادرست نام شاعر و انتساه بیت شاعری به شاعر دیگر دیده میشود. از ب ظاهرا دانشنامه قدرخان تنها یک نسخه منحصربه فرد در م سسه نسخه های خطی فرهنگستان علوم آذربایجان موجود است

فرهنگ عربی فارسی مشکاه المصابیح تالیف مصطفیبن قباد ذقی، فرهنگنویس قرن هشتم، است. حدود هزار مدخل این کتاه، علاوه بر تعریفهای فارسی، دربردارنده مترادفات و حواشی ترکی است و با تسامح میتوان آن را فرهنگی سه زبانه دانست. در این مقاله پس از معرفی کتاب مولف و بررسی ویژگیهای نسخه ها، شماری از واژه های کم کاربرد به کاررفته در تعریفها را بررسی خواهیم کرد.

این مقاله کوششی است برای یافتن اصل بعضی کلمات ضبط شده در ذیل فرهنگهای فارسی و در عین حال تصحیح بعضی سهوهای آن کتاب یا آنچه به نظر نویسنده سهو رسیده است. در ضمن بحث اشاره وار، معمو وار و بدون بحث مفصل، اشتقاقات نادرست بعضی فرهنگهای دیگر نیز اصلاح شده است. در پایان مقاله سعی در اثبات این امر شده که در فارسی میانه لغت rāz به معنی "عمارت" و  "بنا" وجود ندارد و از شواهد موجود میتوان تنها به یک لغت rāz به معنی "معمار" و "بنا" رسید.

عجب یا عجبا و ای عجب شبه جمله ای است که در زبان فارسی برای بیان حالت شگفتی و تعجب گوینده به کارمیرود. درکتابهای دستور و همچنین فرهنگها آن را شبه جمله ای دانسته اند که درآن حالت هیجان و شگفتی باشد یا صفتی برای بیان شگفتی و آن را ازدسته جمالت عاطفی و انشایی غیرطلبی شمرده اند. حال آنکه در زبان مولوی و برخی شاگردان و همعصران او در سده های هفتم و هشتم و در منطقه آسیای صبیر با کاربردی ازعجب روبه رو میشویم که افزون بر این معنی، دارای معنی پرسش و استفهام نیز هست. در این مقاله به معرفی این کاربرد ازعجب و نقد و بررسی آرا در باه آن پرداخته ایم و با استناد به شاهدهای آن دوره، منشاکاربرد متفاوت آن را بررسی کرده ایم.