نشریه ره توشه
پیاپی 6 (تابستان 1400)

گرمی کانون خانواده، دغدغه جهان امروز است. دنیای مدرن، با همه پیشرفت هایش، در مسئله خانواده درمانده است و انسان ها با همه تحصیلات عالیه خود، نتوانستند از مشکلات سردی روابط در زندگی رهایی یایند؛ چه بسیار افراد تحصیل کرده که زندگی مدرن آن ها، از گرمای زندگی تهی است و چه بسیار افراد عادی که با کمترین امکانات مادی، شیرین ترین زندگی را دارند. در دنیای مدرن، مفهوم خانواده و روابط خانوادگی، جایگاه اصلی خود را از دست داده و زن و مرد، به صورت قراردادی در زیر یک سقف زندگی می کنند؛ نه انس و عشقی دارند و نه محبت و صفایی. این در حالی است که اسلام، محیط خانه را محل عشق و محبت و ارتباطات عاطفی دانسته و توجه به غرایز جنسی را محدود به محیط خانواده می داند. تمام حقوق و وظایفی که در اسلام آمده است، در حقیقت تبیین دقیق حدود و مرزهاست تا در محیط خانواده، زن و مرد با محبت در کنار هم زندگی شیرینی را تجربه کنند. از نگاه قرآن کریم، زن و شوهر یک روح در دو پیکرند و این مطلب از آیه 35 سوره نساء می آید: «و إن خفتم شقاق بینهما؛ و اگر از شکاف میان آن دو (زن و شوهر) بیم داشتید»؛ زیرا کلمه «شقاق» در جایی به کار می رود که یک چیز به دو قسمت تقسیم شود. با این منطق هر گاه همسری شکایت کند، نباید فورا پیشنهاد جدایی داد؛ چنانکه وقتی زید با زینب، دخترعمه پیامبر (ص) ازدواج کرد و ناسازگاری میان آنان آغاز شد، زید تصمیم گرفت زینب را طلاق دهد. او بارها نزد پیامبر(ص) آمد، ولی هر بار آن حضرت به او می فرمود: «امسک علیک زوجک؛ [1] همسرت را نگاه دار و طلاق نده». چنانچه در زندگی مشترک به توصیه های اسلام عمل شود، زندگی از استحکام لازم برخوردار خواهد شد. [1]. احزاب: 37.

مقدمه علم اخلاق برای انسان چهار صفت اصلی اخلاقی مطرح می کند : شجاعت، عفت، حکمت و عدالت. در این میان عفت جایگاه ویژه ای دارد عفت یعنی حد اعتدال قوه شهویه (به معنای عام کلمه؛ یعنی تسلیم خواسته‏های نفس شدن) امام جعفر صادق علیه السلام در معنای عفت می فرماید : و العفه و ضدها التهتک ؛ یکی از سجایای اخلاقی، عفت است که ضد آن همان بی پروایی است. فخرالدین طریحی در مجمع البحرین ، واژه‏ی عفت را اینگونه معنا می کند : العفاف کف النفس عن المحرمات، و عن سوال الناس؛ عفت، بازداری روح و روان از گناهان و از دراز کردن دست نیاز به سوی دیگران است. ارزش با فضیلت عفاف چنان است که ایمه هدی ع در دعاهای خود به آن اهمیت ویژه داشتند. حضرت صادق ع در دعاهای خویش از درگاه خدای متعال درخواست می کند که : اللهم إنی اسالک الهدی و التقی و العفه ؛ خدایا من از درگاه تو هدایت و تقوا و عفت می‏خواهم.با توجه به اهمیت عفاف و پاکدامنی ، این خصلت زیبا را در سیره و سخن حضرت زینب ع به نظاره می نشینیم :

«خانواده»، رکن اساسی هر جامعه و نقطه آغازین زندگی انسان ها و نخستین کانون تمدن و آرامش بشری به شمار می آید، چنانچه این بنای مقدس از استحکام برخوردار باشد، چشم اندازهای روشنی در افق پیشرفت اجتماع بروز خواهد کرد؛ از این رو در منظومه فکری مقام معظم رهبری (مدظله العالی)، خانواده از ارکان مهم زیرساخت تمدن اسلامی است: «هدف ملت ایران و هدف انقلاب اسلامی، ایجاد یک تمدن نوین اسلامی است. این تمدن نوین دو بخش دارد: یک بخش، بخش ابزاری است؛ یک بخش دیگر، بخش متنی و اصلی و اساسی است...اما بخش حقیقی، آن چیزهایی است که متن زندگی ما را تشکیل می دهد؛ که همان سبک زندگی است... این، بخش حقیقی و اصلی تمدن است؛ مثل مسئله خانواده، سبک ازدواج...» 1 «انتقال فرهنگ ها و تمدن ها و حفظ اصول و عناصر اصلی یک تمدن و یک فرهنگ در یک جامعه و انتقالش به نسل های پی درپی، به برکت خانواده انجام می گیرد»2

امروزه جوامع غربی با هدف حفظ فرهنگ و برنامه های خود از سویی و نفوذ و سلطه فرهنگی بر دیگر جوامع به دنبال انتقال مفاهیم تربیتی خود به خانواده ها از طریق الگوسازی هستند و برای دستیابی به این هدف، تاریخ خود را می کاوند تا اسطوره های ساختگی خود را به ملل مختلف دنیا معرفی و دیکته کنند. این در حالی است که جامعه ما با وجود انسان هایی که با تاسی از آموزه های انسان ساز اسلام تا نزدیکی های قله انسان کامل رفتند، نیازمند کاوش در تاریخ نیست. سیره خانوادگی فرماندهان شهید دفاع مقدس در حوزه ارتباط با والدین، همسرداری و رفتار با فرزندان می تواند مصباح المنیری برای مسیر زندگی نسل امروز جامعه باشد تا از این رهگذر به آرامش و سعادت برسند. نگارنده در بخش نخست این نوشتار به جلوه هایی از سیره فرماندهان شهید در حوزه اصول خانوادگی می پردازد. دو اصل پیشگیری از وقوع گناه در خانه و روابط خانوادگی در کنار اصل مهم ساده زیستی و دوری از تجمل گرایی مورد توجه قرار گرفته است.

جامعه از رودخانه ها و چشمه های کوچک خانواده ها شکل گرفته است. اگر این چشمه ها و رودخانه ها گل آلود و مسموم باشد و آب آن نیز مناسب نباشد؛ نباید توقع داشت که آن دریا و آن اقیانوس هم آب خوبی داشته باشد. مدارس، مراکز، دانشگاه ها، شهرها، روستاها، اجتماعاتی تشکیل شده از خانواده های مختلف هستند. به همین دلیل است که اسلام توجه عمیقی به نهاد اجتماعی خانواده داشته و آیات متعددی در این رابطه نازل شده است. نبی مکرم اسلام (ص) می فرماید: «خیرکم‏ خیرکم‏ لاهله و انا خیرکم لاهلی»؛[1] یعنی بهترین شما، کسی است که برای خانواده اش بهترین باشد. بعضی افراد در بیرون از خانه، خودشان را خوب نشان می دهند. در محیط خودشان را کار خیلی عالی نشان می دهند. با همکار، رفیق و دوست در کوچه در خیابان خوب هستند، اما در خانه خوب نیستند. رسول خدا(ص) فرمود: «خیر و شر شما را با خانواده تان می سنجند. بهترین شما، کسی است که خانواده اش از او بیشتر راضی باشد. من که پیغمبر شما هستم، بهترین شما در همه جهات از جمله در رسیدگی به خانواده هستم». سپس فرمودند: «ما اکرم‏ النساء إلا کریم و لا اهانهن إلا لییم...؛[2] مردها و افرادی که زن هایشان را تحقیر می کنند، لییم هستند و آن هایی که خانواده هایشان را تکریم می کنند، کریم هستند». ملاک پستی و کرامت ملاک برتری و سقوط، پیامبر اکرم (ص) است که فرمودند: «از زن هایشان بپرسید، ببینید آیا مردان خانواده شان را تحویل می گیرند یا نه؟ زن هایشان را تکریم می کنند یا نه؟ آدم های باکرامت، به کسی اهانت و او را تحقیر نمی کنند». این ملاکی است که نبی مکرم اسلام (ص) به ما داده است. آن حضرت در سخن دیگری فرمود: «ملعون ملعون» و دو بار لعنت کرد کسی را که حق عیال و خانواده اش را ضایع کند، حقش را نادیده بگیرد و به آن ها بی توجهی کند: «من‏ ضیع‏ من‏ یعول...».[3] این ها نکاتی است که در دین، آیات و روایات ما مطرح شده است. هیچ نهاد، مرکز و مذهبی به زیبایی اسلام و قرآن در مورد حقوق خانواده سخن نگفته است. یکی از حقوق و نکات مهم در اخلاق خانوادگی، بحث حجاب و عفاف است. معضل کنونی جامعه ما که متاسفانه به رسانه هایمان نیز راه پیدا کرده است، عدم رعایت فرهنگ عفاف، حجاب و عدم رعایت پوشش و حریم مرد و زن است. قرآن دو شخصیت را به عنوان مظهر عفاف، حجاب و حیا معرفی کرده است: حضرت یوسف (ع) و حضرت مریم (س) البته بعضی از مفسرین از آیاتی که درباره این دو شخصیت سخن گفته است، چنین برداشت کرده اند که مقام حضرت مریم (س) در این بعد، به یک معنا بالاتر از حضرت یوسف (ع) است. قرآن کریم هر دو شخصیت را ستوده است. [1]. محمد بن حسن حر عاملی؛ وسایل الشیعه؛ ج 20، ص 171؛ حسن بن فضل طبرسی؛ مکارم الاخلاق‏؛ ص 216. [2]. ابوالقاسم پاینده؛ ‏نهج الفصاحه (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول (ص)) ؛ص472. [3]. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج4، ص12؛ محمد بن علی صدوق؛ کتاب من لایحضره الفقیه‏؛ ج 2، ص 68.

در سال های اخیر سیاست های کنترل جمعیت در کشور منجر به کاهش نرخ رشد جمعیت شده است. یکی از راه های برون رفت از این معضل برگرداندن امید واقعی به خانواده ها است. پژوهش حاضر با هدف بازشماری شاخص های امید در زندگی از منظر اسلام به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از مفهوم امید و انواع آن در آیات و روایات با توجه به ابعاد سه گانه انسان به بررسی مولفه های امید در سه حیطه نگرش، هیجان و رفتار در جهت افزایش جمعیت پرداخته است. یافته های این پژوهش بیانگر آن است که امید حقیقی در سه حیطه نگرش، هیجان و رفتار قرار می گیرد. با اصلاح نگرش به سمت جهان بینی توحیدی و حسن ظن الهی و مدیریت هیجان " ترس" و " یاس" به آرامش و انگیزه مثبت می توان به رفتاری هدفمند و تلاشی مستمر در جهت افزایش جمعیت دست یافت.

خانواده سنگ بنای همه جوامع انسانی است و در استحکام و تعالی روابط اجتماعی نقش بنیادین دارد. تلاش در جهت حفظ و تقویت ارزش های نظام خانواده، زمینه را برای ثبات شخصیت افراد و سلامت اخلاقی و سعادت عمومی جامعه فراهم می سازد و سبب گسترش ارزش ها می شود. پیشرفت، توسعه، کمال و پویایی هر جامعه ای مرهون نیروهای تربیت شده و ارزشمند آن جوامع است. کودکان، نوجوانان و جوانان در صورتی به شخصیت های مفید و موثر تبدیل می گردند و ثبات و پایداری جامعه را رقم خواهند زد که ارزش های وجودیشان در خانواده پرورش یافته باشد؛ اما در خانواده معاصر، به دلایل مختلف از جمله تغییر سبک زندگی اسلامی به سبک زندگی غربی و ترویج تفکرات سکولاریستی، اومانیستی، لیبرالیستی و فمینیستی، ارزش های خانوادگی کم اهمیت شده و در حال افول است. از این رو تحقیق حاضر به روش توصیفی تحلیلی، با هدف بررسی عوامل افول ارزش ها در خانواده معاصر، به بررسی این مهم می پردازد.