نشریه کتاب شیعه
سال هشتم شماره 1 (پیاپی 16، بهار الی زمستان 1396)

این مقاله بخشی از حواشی نگارنده بر کتاب رجال نجاشی است، درباره لقب‌هایی مانند مکاری و مدینی، نسبت‌هایی مانند خشاب و دغشی، مکان مانند قطیعه الربیع،‌ قبیله‌هایی مانند طفاوه، راویانی مانند ابن عیاش، سماعه بن مهران حضرمی، ابن اشکیب، ‌حسن بن علی بن یقطین، و اصطلاحاتی مانند جرح و تعدیل.

کتاب العلل نوشته فضل بن شاذان نیشابوری (م 260 ق) یکی از منابع کتاب‌های شیخ صدوق است. فقیهان و محدثان در مورد آن دیدگاه‌های مختلف دارند. در این مقاله چند دیدگاه تبیین شده: یکی این که این کتاب تالیف فضل است نه روایت شده از امام رضا(ع). دوم رساله‌ای که از امام رضا(ع) روایت شده معتبر است. سوم رساله از امام رضا(ع) به طریق غیر معتبر روایت شده است.
نگارنده دیدگاه اول را برگزیده و ادله تایید آن را آورده است.

ابوالقاسم جعفر بن محمد علوی، محدثی بزرگوار از نسل امام کاظم(ع) است که در قرن چهارم در مصر می‌زیسته و در کتاب‌های علم انساب از او یاد شده است. نگارنده در این مقاله، یاد کرد او را در منابعی مانند: ابن زولاق در کتاب فضایل مصر، مقریزی در کتاب اتعاظ الحنفا، ابن حزم اندلسی در جمهره انساب العرب، ابن زیات مصری در کتاب الکواکب السیاره، ‌ابن طقطقی در کتاب الاصیلی، ابن عساکر در تاریخ دمشق نقل و نقد و بررسی کرده است.
آنگاه سه تن از مشایخ او و پنج تن از راویان او را برشمرده است.

این مقاله به شرح حال مرحوم سید حسن مجدد شیرازی میپردازد. ایشان از نوادگان مجدد شیرازی و فرزند مرحوم میرزا علی اقا فرزند سید محمد حسن شیرازی. این گفتار شامل اسناد و اجازات ایشان را در بر دارد که برای اولین بار منتشر میشود.

نگارنده برخی از رجال قرن هفتم و هشتم را یاد می‌کند که از اهل تسنن بوده‌اند، اما شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب طبقات اعلام الشیعه،‌ آنها را گاه به قید احتمال، از رجال شیعه برشمرده است و گاه به دلیلی شیعه می‌داند. ابن ابی الحدید، عطا ملک جوینی، ابن ناقد وزیر، اسعد بن ابراهیم اربلی، ابن ساعی بغدادی، ابن فارض مصری، صدرالدین قونوی، ابن ابار اندلسی، ابن عربی اندلسی، نقیب بصری، در قرن هفتم، از این جمله‌اند. در قرن هشتم نیز، از افرادی همچون: ابراهیم حموینی، علاء الدوله سمنانی، ابن فوطی بغدادی، رشید الدین همدانی، ابن منظور و قطب‌الدین شیرازی یاد می‌کند.
سید عبدالستار حسنی در تعلیقات خود بر این مقاله درباره جلال‌الدین ابوهاشم محمد هاشمی حارثی کوفی سخن می‌گوید.

مقاله در معرفی آیهالله سید مرتضی لنگرودی (حدود 1306 ق _ 1383 ق) از سادات قاضی محله است که نسب او به زید شهید فرزند امام سجاد(ع) می‌رسد. نگارنده سفرهای لنگرودی به شهرهای لنگرود، رشت،‌ قزوین، تهران و نجف برای علم آموزی و بازگشت به لنگرود و تدریس در تهران و در نهایت اقامت در قم را یاد می‌کند.
لنگرودی در نجف، عمدتا نزد میرزا محمدحسین نایینی و سید ابوالحسن اصفهانی درس آموخت. نگارنده سی تن از شاگردان، 23 کتاب از تالیفات، ویژگی‌های اخلاقی و برخی از اجازات آیهالله لنگرودی را آورده است. از جمله اجازه میرزا محمدحسین نایینی و سید ابوالحسن اصفهانی. سپس چهار تن از فرزندان او را که از فقها بوده‌اند، می‌شناساند.

نگارنده افراد سرشناس مدفون در سامرا را در این مقاله برمی‌شمرد. ابتدا از امام هادی و امام عسکری؟عهما؟، سیده حکیمه، سیده نرجس خاتون، سلیل والده امام عسکری، فرزندان امام هادی (حسین و جعفر) یاد می‌کند.
آنگاه سی تن از عالمان مدفون در حرم را می‌شناساند که غالبا از شاگردان میرزا محمدحسن شیرازی در قرن چهاردهم هستند. سپس سیزده تن از خاندان دنبلی و ده تن از سادات کلیددار حرم را برمی‌شمارد.

زندگی‌نامه و ویژگی‌های اخلاقی سید ابوالفضل موسوی زنجانی (م 1414 ق) بخصوص در مقایسه با دو برادرش سید جواد و سید رضا زنجانی در این مقاله یاد شده است. نگارنده از درس تفسیر او یاد می‌کند. نیز بعضی از خاطرات او از اساتیدش در نجف و پدرش سید محمد زنجانی و نکته‌ای از درس تفسیر او را نقل می‌کند.

تخریب قبرستان بقیع در مدینه به دست وهابیان در هشتم شوال 1344 قمری (1305ش) بازتاب‌هایی در میان مراجع قم و نجف داشت. این گفتار که بر اساس کتاب روزشمار تاریخ معاصر ایران تهیه شده، رویدادهای شوال 1344 تا شوال 1345 قمری را در بر دارد، که بیشتر اعتراض‌های مرجعیت نجف و قم است. نتیجه این اعتراض‌ها چنان شد که ابن سعود، آشکارا گفت که قصد تخریب قبور بقیع را نداشته است.
به علاوه در جلسه‌ای مهم نمایندگان کشورهای اسلامی به ابن سعود، با اعتراض شدید، عمل او را محکوم کردند و این بحث مطرح شد که تصمیم در مورد حرمین شریفین (مکه و مدینه) باید برعهده تمام کشورهای اسلامی باشد.
کلیدواژه ها:

نظام السلطنه مافی (1248 - 1326 ق) و محمدعلی پیرزاده نایینی (م 1331ق) از شخصیت‌های دوره قاجار، ‌ضمن سفرنامه‌های خود از عتبات، گزارش‌هایی از حرم عسکریین و میرزا محمدحسن شیرازی آورده‌اند که در این مقاله آمده است.

این مقاله در شرح حال سه عالم اردبیلی قرن سیزدهم و چهاردهم قمری است: میرزا محسن مجتهد اردبیلی (م 1294 ق)، فرزندش میرزا یوسف مجتهد اردبیلی (م 1339 ق) و فرزند او میرزا سلیمان محسن مجتهد اردبیلی (م 1352 ش).
نگارنده ضمن معرفی اساتید این شخصیت‌ها، به شرح حال شیخ عبدالکریم خویینی (1291-1367ق)، شیخ حسین دین محمدی (1292-1376ق) و شیخ تقی مدرس (م 1362ق) پرداخته است و نیز تاریخچه موقوفات میرزا محسن آقا و تولیت آنها به ویژه حسینیه مشهور در اردبیل را بیان می‌کند که در توضیح آن،‌شمار زیادی از بزرگان این خاندان معرفی می‌شوند و اسنادی ارایه می‌شود و نکاتی مهم از تاریخ شفاهی اردبیل بیان می‌گردد.

سید احمد رضوی، ‌مشهور به ادیب پیشاوری‌ (حدود 1260 - 1346 ق)، از علمای شهر پیشاور است که در اوایل عمر، شاهد اشغال زادگاه خویش توسط عمال کمپانی هند شرقی انگلیس بود و پس از قتل عام طایفه‏اش به دست نظامیان انگلیسی، در عنفوان جوانی ناگزیر به افغانستان رفت و پس از سالها تحصیل در شهرهای مختلف آن کشور، پای در خاک ایران نهاد و پس از چندی تدرس و تدریس در مشهد و سبزوار، سرانجام به تهران آمد و تا پایان عمر _ یعنی حدود 50 سال _ در این شهر به تعلیم مستعدان و سرودن اشعار اخلاقی، اعتقادی، اجتماعی و سیاسی پرداخت. این مقاله، پس از واکاوی جایگاه علمی و معنوی ادیب، با استناد به «دیوان اشعار» و نیز منظومه مهم وی، «قیصرنامه»، دیدگاه‌های ضد استبدادی او (بویژه در برابر استعمار انگلیس) را تبیین کرده و در ادامه به تقابل وی با «مشروطه‌خواهان سکولار» و همفکری‌اش با جریان «مشروطه مشروعه» و «شیخ فضل‌الله نوری» می‌پردازد. از دیگر جلوه‌های ضد استعماری و وطن‌خواهی در افکار و اشعار ادیب، ستیز با قرارداد ضد ایرانی «1907» و «1919» است که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته است.

مرحوم سیدمحمد کاظم مرتضوی کرونی (1288 1366ق) پس از تحصیل در اصفهان به نجف مشرف شد وسپس به اصفهان بازگشت و در حدود سال 1335ق مقیم تهران شد به تدریس و وعظ و ارشاد پرداخت. دو فرزند بزرگوارش مرحوم سیدابو الحسن و مرحوم حاج اقا کمال از بزرگان دینی و علمای به نام بودند. این مقاله به تدوین سرگذشت و احوال و خاطرات مرحوم کرونی و دو فرزندش میپردازد.

مولف این رساله کوتاه، ابونعیم اصفهانی و عبدالرحمان جامی را از عالمان شیعه می‌داند و نکته‌ای در مورد حافظ رجب برسی می‌آورد. این رساله برای نخستین بار، از روی نسخه خطی آن موجود در کتابخانه ملی منتشر می‌شود.
شرح حال میرزا محمدحسین خاتون آبادی مولف رساله (م 1151 ق) در مقدمه این گفتار آمده است.

نگارنده به شرح حال مولی ابوطالب خویی (م 1298 ق)، شیخ اسماعیل فاضلی (م 1310 ق)، ملا عبدالله خویی (م 1345 ق)، شیخ خلیل فاضلی (م 1372 ق)، شیخ جابر فاضلی (م م 1401 ق)، شیخ ابوطالب فاضلی،‌میر محمد مصری (م 1405 ق)، شیخ علی‌اصغر فاضلی (م 1361 ق)، شیخ ابوالقاسم خویی حایری (م 1365 ق) که همگی از خاندان فاضلی خویی هستند پرداخته است.
شرح حال این نه تن بخشی از تاریخ عالمان شیعه در خوی در قرن سیزدهم تا پانزدهم هجری است.

آیت الله شیخ محمدحسین احمدی گلپایگانی (1306-1385 ش) در این گفتار زندگی نامه خود را گزارش کرده است. وی در گوگد (از روستاهای گلپایگان) زاده شد. تحصیلات خود را تا سال 1321 ش در زادگاه خود گذراند و در آن سال به قم هجرت کرد. وصیت نامه ایشان نیز در مقاله آمده است. مصاحبه ای با ایشان که نکات مهمی در مورد آیهالله سید محمدرضا گلپایگانی و روش تدریس او در بردارد، ونیز مصاحبه ای با محمدرضا احمدی فرزند آیهالله درباره او و گزارشی از کتاب او حاشیه ‌عروه الوثقی در پی آن آمده است.

نویسنده در این مقاله به شرح حال و آثار مرحوم شیخ باقر شریف قرشی از تاریخ‌نگاران معاصر عراق می‌پردازد. معرفی اساتید قرشی در فراگیری و معرفی آثار و خدمات اجتماعی وی در این مقاله بررسی شده است.

این گفتار به معرفی تفصیلی مجموعه شماره 151 کتابخانه آیهالله مرعشی می‌پردازد. موضوعات کلی این مجموعه نفیس شامل پنج بخش است.
1. سوال و جواب‌های فقهی و اعتقادی؛ گردآورنده: ملا محمدصالح بن محمدمحسن اصفهانی مازندرانی (بعد از 1280). 2. اجازات روایت، گواهی اجتهاد و تقریظ‌ها: درباره همو و آثارش. 3. فهرست کتاب‌های کتابخانه اشرف والا. 4. اصطلاحات صاحب وافی فی‌الاسانید از علم الهدی. 5. مسایل مشکل فقهی، حدیثی،‌تفسیری، اعتقادی و تاریخی.

این مقاله گزارشی است از مجلد بیست و چهارم دانشنامه جهان اسلام که در شمار کتابهای مرجع فارسی است و 295 مقاله را ذیل 261 مدخل اصلی و 88 مدخل ارجاعی در بر دارد. در مورد برخی از مقالات مهم این مجلد در ضمن شانزده بخش توضیح داده شده است. سلاطین عثمانی مانند سلیم اول، سلیمان قانونی، و سلیم سوم در حوزه آسیای صغیر؛ سلمان ساوجی، سنگلاخ و گویش سمنانی در حوزه ادبیات و زبان؛ سکولاریسم، سلفیه، سلجوقیان، سلدوز و سلغریان در حوزه تاریخ گذشته و معاصر؛ سکه و سلاح در حوزه تاریخ اجتماعی؛ سکینه بنت الحسین، سلیمان بن صرد خزاعی و سنباد در حوزه تاریخ اسلام؛ سموال بن یحیی مغربی، سنبل الطیب و سهنگ در حوزه تاریخ علم؛ سلطانیه، سلیمانیه و سنجاری در حوزه جغرافیا؛ و موارد دیگر در حوزه های عرفان، فلسفه، فقه و حقوق، قرآن و حدیث، کلام و فرق، مطالعات غرب جهان اسلام و هنر و معماری، موارد اشاره شده است که نگارنده در مورد محتوای آنها توضیح داده است.

کتاب قبسات من علم الرجال از جدیدترین و مفید ترین نگاشته ها در کلیات علم رجال (و نیز بررسی رجالسی بخشی از راویان حدیث) است.
این کتاب حاصل تلاش اقای سید محمد بکاء است که ان را از دستنوشته ها و تقریرات دروس جناب اقای سید محمد رضا حسینی سیستانی (حفظه الله) جمع آوری و منتشر کرده است.
در کتاب قبسات من علم الرجال که در ده فصل تنظیم یافته، به بسیاری از مباحث مهم و کاربردی کلیات علم رجال، و نیز بررسی احوالات راویان پر تکرار و در عین حال مورد مناقشه رجالیان پرداخته است.