فصلنامه راهبرد
پیاپی 21 (پاییز 1380)

تنها نمازی که انجام آن بدون جماعت امکان پذیر نیست، نماز جمعه است. هر نماز واجبی را می توان به صورت فرادا یا به صورت جماعت برپا داشت اما تنها نمازی که ضرورتا باید به جماعت ادا شود و به صورت فرادا جایز نیست، نماز جمعه است.هیچ رسانه ای نمی تواند جای نماز جمعه را بگیرد. نماز جمعه یک تعامل فرهنگی، سیاسی و اجتماعی دو سویه است.

تروریسم از پدیده هایی است که در زمان ما بسیار درباره آن سخن گفته می شود ولی هنچنان به کمترین شناختی از آن اکتفا شده است. نمودهای امروزی آن در کتاب ها، تک نگاری ها، مقالات، نمایشنامه ها، داستان ها و فیلم ها مورد بحث قرار گرفته ولی کمتر به تاریخچه تکوین و دگردیسی این پدیده پرداخته شده است. اما به روشنی پیداست که بدون آگاهی از سیر تحول تاریخی این پدیده نمی توان به شناختی شایسته از آن که راهگشای درمان این عارضه ناگوار اجتماعی باشد دست یافت. این مقاله کوششی است برای روشن ساختن همین زوایای تاریک و برطرف ساختن این ابهامات.

وقوع عملیات تروریستی بعد از جنگ دوم جهانی توجه دولت ها، مردم و محققین را به این پدیده جلب کرده است. به خصوص شرایط خاصی که پس از جنگ به وجود آمد از جمله ضعف قدرت های استعماری و استقلال طلبی مستعمرات، باعث شد انگیزه های روشنی برای اقدامات تروریستی شکل گیرد. بسیاری از ملت ها و ملیت ها از شرایط حاکم پس از جنگ ناراضی بودند و همین، محیط مناسبی برای ارتکاب خشونت فراهم می آورد. ضعف حکومت های جدید و بن بست موجود میان ابرقدرت ها، تروریسم را به سلاحی برنده تبدیل می ساخت.

کشورها همواره برای برقراری امنیت در سطح داخلی و بین المللی به وضع قوانین و مقرراتی مبادرت نموده اند که با جلوگیری از اقدامات سوء فردی یا دولتی شرایطی توام با امنیت و آسایش ایجاد شود تا افراد در چنین شرایطی بتوانند استعدادهای خود ار بروز دهند و از آنها در جهت تعالی خود و جامعه استفاده نمایند.

تلقی امروزی «تروریسم بین المللی» به عنوان «تهدیدی برای صلح و امنیت بین المللی» از یک سو، نمود روشنی از فرآیند توسعه مفهوم صلح در دوران پس از جنگ سرد و از سوی دیگر نشانه اهمیت و بزرگی معضل تروریسم بین المللی در نظر جامعه بین المللی معاصر است. دست کم بخشی از تحول مفهوم تروریسم بین الملل از (حداکثر) چالش عمده ای برای دولت های غربی در دوان جنگ سرد، به یک معضل بین المللی و جهانی تهدیدکننده صلح و امنیت جهانی در سال های اخیر، نتیجه تغییر نظام بین الملل است که در همین راستا، باید به نظم نوین جهانی مورد نظر دولت های قدرتمند غربی هم که شورای امنیت در آن نقش محوری دارد توجه داشت.;

کثرت متون حقوق بین الملل درباره تروریسم به بررسی های عالی و برجسته ای در این باب راه برده است. در عین حال که این بررسی ها همگی تروریسم را یک جرم تلقی می نمایند در آنها محدودیت های حقوق بین الملل به عنوان سلاحی موثر برای مبارزه با تروریسم مورد تاکید قرار گرفته است. تنوع و پیچیدگی فعالیت های تروریستی کار بررسی را دشوار می سازد و علی رغم طبقه بندی های موجود هنوز تعریف عموما پذیرفته شده ای از تروریسم که به لحاظ حقوقی جامع و مانع هم باشد وجود ندارد.

; جهان اسلام به ویژه در سال های اخیر با رواج اصطلاحات و تعابیری چون تروریست های اسلامی، بنیادگرایان مسلامان، تندروهای اسلامی و تروریسم اسلامی در سطح بین المللی در معرض القای برخی شبهه ها و ایجاد جو خصمانه علیه خود بوده است که بارزترین نمونه آن بازتاب تبلیغی بسیار منفی انفجارات 20 شهریور ماه آمریکا بر وجهه مسلمان است.;

ویلیام چمبلیس، رییس انجمن جرم‌شناسی آمریکا، در سخنرانی آغاز کار خود ضمن طرح مسئله «جرایم سازمان یافته دولتی» این جرایم را چنین تعریف کرده است: «اعمالی که ماموران و مقامات دولتی یا حکومتی ضمن اجرای وظایف خود در مقام نماینده دولت مرتکب می‌شوند». به زعم چمبلیس سیاست دولت‌ها غالبا برای به کرسی نشاندن اهداف سیاست خارجی خود به قاچاق اسلحه و مواد مخدر، تبانی برای قتل و آدمکشی، اقدامات تروریستی و دیگر جرایم مبادرت می‌ورزند.;

مکتب سازنده گرایی، یک تیوری محسوب نمی شود، بلکه پاسخی است به مناظرات موجود در مکاتب و تیوری های روابط بین الملل که در حقیقت با زیر سوال بردن برخی مبانی فکری و ضعف های تحلیلی مکاتب مزبور از جمله ریالیسم و ایده آلیسم، در صدد است از منظر و نگاهی نو به سیاست خارجی و روابط بین الملل بپردازد.;

چنانچه ایستار سیاست خارجی برخی کشورها، مانند عراق، اسراییل یا یوگسلاوی کنونی، به دقت ترسیم شود، خصایل آرمان پردازانه و تاریخ گرایانه آنها به وضوح نمایان خواهد شد. روشن است که دولت های تازه تاسیس نمی خواهند وانمود کنند که عمر اندکی دارند. آنها با توسل به گذشته های بازسازی شده ای از فرهنگ و تولیدات هنری و فکری مایلند در سطح جهانی کسب شناسایی کنند؛ شناسایی مهم تر از آنی که می توانند به شیوه های حقوقی و دیپلماتیک به دست آورند.;

دولت های ملی؛ مرزها و قومیت ها; تضعیف دولت های ملی، کم رنگ شدن مرزهای بین المللی، افول تدریجی حاکمیت و ایجاد مجدد دولت -شهرها پدیده هایی است که در آینده، جغرافیای سیاسی جهان را که براساس نظام بین الملل شکل یافته است، دچار دگرگونی خواهد ساخت. تاکنون اهمیت دولت های ملی به اندازه ای بوده است که برخی صاحب نظران حیات و مرگ انسان ها را در چارچوب آن شناسایی می کردند.

نظریه هابرماس درباره گستره عمومی و اخلاق ارتباطی در ذات خود، نظریه ای درباره دموکراسی است. از این رو، هابرماس را می توان جزو نظریه پردازان دموکراسی به حساب آورد. در واقع، دغدغه همیشگی این فیلسوف آلمانی برای گسترش حیطه گستره عمومی به دغذغه اش درباره تعمیق دموکراسی مطرح می شود. گستره عمومی، فضایی است که در آن دموکراسی نه تنها شکل می گیرد بلکه در بستر آن عمل می کند.

آیزایابرلین یکی از پرکارترین فیلسوفان سیاسی قرن بیستم است که از او آثار متعددی در زمینه های پژوهشی متنوعی از موسیقی و ادبیات گرفته تا سیاست و شاخه های گوناگون فلسفه برجای مانده است. اما برجستگی و درخشندگی او در این عرض عریض همه جا به یک اندازه نبوده است. نام آیزایابرلین دهه هاست که بیش از هر چیز یادآور پژوهش فلسفی در حوزه اندیشه لیبرالی است؛ حوزه ای که عرصه نوآوری های تامل برانگیز و هوشمندانه او در باب فلسفه سیاسی نیز بوده است.

در سراسر قرن بیستم، دولت ها به همسایگان نزدیک خود به عنوان منابع بالقوه تهدید یا ایمنی می نگریستند. با تمرکز بر این همسایگان، دولت ها در جستجوی ایجاد قواعد و هنجارهایی بودند که براساس آن قواعد در یک مجموعه منطقه ای خاص اقدام کنند. در بین ترتیبات امنیتی ایجاد شده بعد از سال 1945، سطح منطقه ای بیش از سطوح امنیت جهانی یا محلی موفق بوده است. در این سطح سازوکارها و رویه هایی برای حل مسایل احتمالا از قبل وجود داشته است.

اگر همان گونه که یکی از انسان شناسانان معروف گفته است: «علم، شیوه شناخت در جامعه صنعتی» باشد دراین صورت بررسی جایگاه حاشیه ای زنان در علم-از زمان انقلاب علمی در قرن هفدهم تا انقلاب اطلاعات و تکنولوژی زیست در اواخر قرن بیستم-می تواند بینش ما را نسبت به نظم اجتماعی بین المللی و فزاینده جامعه نوین نافذتر سازد.

همایش بین المللی ضدنژادپرستی، تبعیض نژادی، بیگانه ستیزی و عدم تساهل به ابتکار سازمان ملل متحد از تاریخ 31 اوت 2001 به مدت 8 روز در شهر دوربان واقع در کشور آفریقای جنوبی برگزار شد. در حاشیه برگزاری این همایش، گردهمایی دیگری توسط سازمان های غیردولتی از تاریخ 28 اوت تا 1 سپتامبر در همین رابطه برپا شد که بار دیگر به نقش فزاینده سازمان های غیردولتی در مقابله با مشکلات فراروی جهان معاصر تاکید داشت.

در سال 1970، کلاوس شواب (Klaus Schwab)، استاد مدیریت تجاری، با هدف ترسیم یک استراتژی منسجم برای تجارت اروپایی و قادر ساختن اروپا برای مقابله با چالش های بازار بین المللی، بازیگران کلیدی اروپایی را به حضور در اجلاسی غیررسمی در داووس سوییس در سال 1971 دعوت کرد. این ابتکار وی با حمایت کمیسیون جوامع اروپایی و اتحادیه های صنعتی اروپایی روبرو شد.

سیار خوشوقتم که در جمع پژوهشگران و دانشوران ایرانی حضور دارم. در فرصتی که در اختیار اینجانب هست می کوشم موضوع امنیت خلیج فارس را حول دو محور کلی: دیدگاه اروپایی و دیدگاه آمریکایی ارایه کند و سپس در ادامه سعی خواهم کرد هر محور را در چهار موضوع فرعی، شامل ایران، عراق، اسراییل و روند صلح و نهایتا مسئله امنیت خلیج فارس مورد بررسی قرار دهم.

خوشحالم که به جمع اندیشمندان در این همایش، مباحث خود را ارایه می نمایم. اگرچه این همایش به دور از «جهان اسلام» که محور بحث و مقصود آن است، برگزار می شود؛ اما جای خوشبختی است که چنین همایشی در یک مرکز جهانی، واقع در کشوری، برپا می شود که شاهد گونه ای از تکثر در دین، مذهب، زبان، رنگ و نژاداست که در حال حاضر هیچ کشوری در هیچ نقطه جهان شاهد تکثری بدین پایه نیست.

پس از حوادث 11 سپتامبر 2001 در نیویورک، تفاسیر گوناگونی پیرامون این حوادث از سوی روزنامه نگاران و پس از آنها از سوی نخبگان، تحلیل گران و روشنفکران ارایه شد. چهار تن از روشنفکران سرشناس آمریکایی پس از این رویداد، نظرات خود را منتشر کردند: اسلاوی ژیژک، نوآم چامسکی، استانلی فیش و ادوارد سعید. نظرات اینان در جامعه آمریکایی با واکنش های متفاوتی روبرو شد.

تاریخ به عنوان امر واقع، آن گونه که هگل مسیولانه در اثر «فلسفه حقوق» خود به ما آموزد، به آسانی ابزارهای فکری ما را که برای تاملات عطف به ماسبق کننده و پیشینی مناسب اند، ناکارا می سازد. مسئولیت آگاهی یافتن نسبت به تحولات ناگوار اخیر، یعنی حملات تروریستی و جنگ متعاقب آن در افغانستان، همراه با نشانه های بیشتری از تروریزم (بیولوژیکی) در ایالات متحده، امری گریزناپذیر است، علی رغم این که ریاست جمهوری آمریکا، هیات وزیران او و ارباب رسانه ها این روزها تلاش کرده اند تا با درآمدن در کسوت نظریه پردازان چارچوب بحران را برای عموم روشن کنند.