پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات
سال چهاردهم شماره 1 (پیاپی 31، پاییز و زمستان 1377)

تاریخچه گردهمایی فدراسیون بین المللی اطلاع رسانی فید در سال 1895 با نام «موسسه بین المللی کتابشناسی»تاسیس گردید. این سازمان در سال 1941 به «فدراسیون بین المللی دکومانتاسیون» موسوم گردید و در سال 1986 نام خود را به «فدراسیون بین المللی اطلاعات و سندداری» تغییر داد. هرچند هم افراد و هم سازمان ها می توانند عضو این سازمان بشوند, ولی اعضای اصلی آن را نمایندگان ملی سازمان های اطلاع رسانی دنیا و موسسات پژوهشی فعال در زمینه دکومانتاسیون تشکیل می دهند. از فعالیت های عمده این سازمان, گسترش و تدوین رده بندی دهدهی جهانی UPC و تضمین قراردادهای بین المللی گوناگون در زمینه اطلاع رسانی از طریق کمیته های منطقه ای, کنفرانس های بین المللی و انتشارات می باشد.

کتابخانه های سراسر دنیا دستخوش یک فرآیند دگرگونی هستند. کتابخانه های سنتی که عمدتا دارای مواد چاپی هستند سریعا در حال حرکت به سوی خودکار کردن فعالیتهای خود از قبیل امانت و فهرست ماشین خوان می باشند. کتابخانه های خودکار نیز به سوی کتابخانه های الکترونیکی دارای منابع دیسک فشرده, شبکه محلی (LAN) با خدمتگرهای دیسک فشرده و دسترسی به اینترنت, گام برمی دارند. کتابخانه های الکترونیکی که مدتی است از فعالیت آنها می گذرد در حال بررسی تغییر جهت به سمت کتابخانه های رقومی هستند در کتابخانه رقومی کلیه منابع کتابخانه رقومی می گردد و از طریق شبکه در دسترس قرار میگیرد. کتابخانه های رقومی دارای مجموعه داده های بسیار گسترده ای به شکل رقومی هستند و برای ذخیره سازمان یافته داده هایشان باید از مفاهیم انبارش داده ها استفاده کنند. کتابخانه های رقومی اساسا تالارهای بزرگ دانش الکترونیکی هستند و بنابراین, کشف دانش در کتابخانه های رقومی (KDDL) به موضوعی مهم بدل می شود. استخراج داده ها شاخه ای از دانش است که به کشف دانش پنهان, الگوهای نامنتظره و قواعد جدید از داده پایگاه های الکترونیکی بزرگ می پردازد. رویکرد طبیعی به کشف دانش در کتابخانه های رقومی, بهره گیری از فنون موجود استخراج داده ها است اما تلاش های کنونی در امر استخراج داده ها عمدتا رو به کاربردهایی دارد که با داده های مالی, پایگاه های بزرگ خریداران, رکوردهای سرویس راهنمای کمکی, و... مرتبط اند. ویژگی این کاربردها, داده های مرتبط و سازمان یافته, درمقیاس وسیع است. برعکس, تالارهای دانش کتابخانه های رقومی دارای مقادیر بسیاری از داده های سازمان نیافته در حوزه های موضوعی مختلف هستند. در نتیجه, فنون موجود در استخراج داده ها برای کشف دانش در کتابخانه های رقومی چندان مطلب و مناسب نیست. این مقاله پس از بحث درباره فرآیند دگرگونی کتابخانه ها و نامناسب بودن فنون موجود در استخراج داده ها برای کشف دانش در کتابخانه های رقومی, برای این کار فنون جدیدی را بر مبنای مفاهیم سازماندهی دانش, که در کتابخانه ها استفاده گسترده ای از آنها می شود, پیشنهاد می کند.

علمیات اصلی هر مرکز اطلاعات, پردازش داده ها است. پردازش با گردآوری و سازماندهی اسناد آغاز میشود و سرانجام با ایجاد داده پایگاه و اشاعه اطلاعات پایان می یابد. بحث در این است که روش های مرسوم بودجه بندی برای تعیین بودجه این فرایند دقت لازم را ندارد. در این مقاله به منظور انجام بودجه بندی,یک مدل شبیه سازی به مثابه چارچوب بودجه بندی پیشنهاد شده شیوه برآورد بودجه بویژه برای بودجه بندی عملیاتی این فرایند نیز مورد بحث قرار گرفته است. بودجه را می توان پیش از به کارگیری عملی و واقعی آن شبیه سازی کرد, به شرطی که خصایص اقلام اطلاعاتی و لوازم آنها مشخص شده باشند. بودجه بندی این فرایند مستلزم یک مدل تعاملی است که علاوه بر بودجه بندی فرایندها و داده پایگاه های مربوطه, ملزومات زیرساختاری و قواعد جاری بودجه بندی را نیز تامین کند. این مقاله یک مدل مفهومی, طرح واحدی, و اجرای مدل برای مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران را ارایه میکند که ممکن است برای مراکز اطلاعاتی مشابه نیز سودمند باشند.

در کشورهایی که سنت ایجاد پایگاه های اطلاعاتی نوپا است, طراحی پایگاه اطلاعاتی موضوعی مسایل و مشکلات فراوانی به همراه دارد. بخشی از این مسایل جزء ماهیت کار, و بین اغلب پایگاه های اطلاعاتی مشترک است و بخشی دیگر از ویژگی های زبانی و فرهنگی - اجتماعی ناشی میشود. در ایجاد بانک اطلاعات علوم تربیتی ایران, فقدان اصطلاحنامه تخصصی فارسی سبب گردید تا برای تدوین واژگان مهار شده از اصطلاح های علوم تربیتی فارسی و تطابق آن با توصیفگرهای اریک (ERIC) نیرو و وقت قابل توجهی صرف شود. انتخاب اصطلاح رایج مرجع در زبان فارسی با توجه به معادل آن در اصطلاحنامه اریک, کاری دقیق و حساس بود. استفاده از کاربرگه مناسب که در عین اختصار, امکان داده شود, مسئله ای بود که می بایست در همان مراحل ورود اطلاعات کتابشناختی انواع مدارک را داشته باشد و این اطلاعات پس از پردازش, به خوبی بازیابی و نمایش نخست حل گردد. با کمی مطالعه و مددگرفتن از تجربه بانکهای اطلاعاتی جهانی این مشکل رفع شد. معضل دیگر, دستیابی به نرم افزاری کارآمد بود که مشکل تقابل جهت خط فارسی (راست به چپ) با خط انگلیسی را برطرف کند, نمایش مناسبی از کلیدواژه های فارسی و انگلیسی ارایه دهد, و امکان بازیابی موثر را فراهم نماید. مقاله حاضر بازگوی همین تجربه ها است.

از آنجا که به دلایل گوناگون, هیچ کتابخانه ای را نمی توان یافت که مدارک لازم را برای تامین نیازهای مراجعان خود در اختیار داشته باشد, همکاری بین کتابخانه ها برای پاسخ به نیاز مراجعان به عنوان هدف اصلی, الزامی می نماید. اشتراک منابع یا همکاری بین کتابخانه ها از طریق برنامه های متعدد, دستیابی به این هدف را تسهیل می کند. هدف برخی از این برنامه ها, افزایش دسترسی استفاده کنندگان به منابع موجود به صورت مستقیم و غیرمستقیم است. در این مقاله راهکار جدیدی برای اشتراک منابع موجود در کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی در سطح کشور از طریق یک روش استاندارد و رسمی ارایه می شود. علاوه بر این انواع برنامه های اشتراک منابع بررسی می شود و مقایسه ای بین دسترسی مستقیم و غیرمستقیم به منابع صورت می گیرد. در پایان, مدل منطقی یا مفهومی “عضویت فراگیر کتابخانه ها” شامل هدف ها, پوشش, خط مشی ها, مکانیسم ها و فرآیندهای آن ارایه و نتایج اجرای آزمایشی این طرح که با عنوان “طرح تعمیم خدمات کتابخانه های تخصصی به افراد غیرعضو” انجام شده, بررسی خواهد شد.

تشکیل “بانک اطلاعات زنان” با اهداف ذیل انجام پذیرفته است: - ارایه فعالیت های علمی - پژوهشی زنان ایران؛ - ارایه سطح و میزان مشارکت زنان در فعالیت های پژوهشی و مطالعات مربوط به زن و خانواده؛ - ترغیب زنان به فعالیت بیش تر در زمینه تحقیقات از طریق گردآوری کلیه اطلاعات مربوط به تحقیقات زنان؛ ایجاد پایگاه اطلاعاتی مربوط به مطالعات زنان در ایران

از دهه 1970 شاهد تحول تدریجی کاوشگران درون خطی و نیز کتابداران مرجع هستیم. عمده کاوشگران اطلاعاتی ایرانی هیچ آموزش عملی در مدارس کتابداری ندیده اند و تجربه خود را در ارتباط با ادارات اطلاع رسانی دولتی به دست آورده اند. این مقاله برنامه آموزش عملی کاوش اطلاعات را که دستگاه نظامی و دانشگاه اجرا می کنند با هم مقایسه می کند. با آن که خدمات اطلاعاتی دولتی و دانشگاهی در پاره ای وجوه عملیاتی با هم مشترک اند, دستگاه نظامی در این زمینه قطعا موفق تر بوده است. یک دلیل این امر شاید تفاوت آنها در رویکرد به اطلاعات باشد. با آن که کارآیی آموزش های عملی نهادهای دولتی و دانشگاهی کم و بیش بر شالوده عمومی کتابداری استوار است, برنامه پرورشی نظامی عمدتا بر آثار موجود در عرصه ضد اطلاعات تکیه دارد. در نتیجه دستگاه نظامی به جای کاوشگر اطلاعاتی, مشاور اطلاعاتی پرورش داده است. مشاوران اطلاعاتی, الگوریتم کاوش منبع [اطلاعاتی] را تعیین می کنند, درباره ربط و تناسب یافته های اطلاعاتی تصمیم می گیرند, استنتاج می کنند و مجموعه ملخص و کارآمدی را در اختیار ارباب رجوع می گذارند این مقاله شیوه های آموزشی مربوطه را به اختصار ارایه می کند و به تاثیر آن درگذر از مشکلات همیشگی می پردازد؛ مشکلاتی همانند آنها که استفاده کنندگان در جریان انطباق میزان برونداد اطلاعاتی با همگون سازی کارآمد آن اطلاعات با آن ها روبرویند. غالبا تصدیق می شود که این میزان از همگون سازی اطلاعات تا حد زیادی به پس زمینه قومی _ فرهنگی شخص بستگی دارد.

گذار روزافزون از مواد چاپی به منابع الکترونیکی بر روی شبکه, اخیرا توجه بسیاری از پژوهشگران علمی اطلاع رسانی را به منظور بررسی جنبه های مختلف کمی منابع اطلاعاتی الکترونیکی در سایبراسپیس به خود معطوف کرده است. این بعد از تحقیق, خود فنون و رویکردهای تحقیقاتی دیگری را نسبت به روش های سنتی می طلبد. واژه سایبرمتریک که توسط مولف در این مقاله به کار رفته , دلالت بر بعدی جدید در پژوهش های کمی منابع اطلاعاتی در سایبراسپیس دارد. این واژه جدید برای نمایان ساختن جنبه های نوظهوری از تحقیقات اطلاع رسانی در محیط الکترونیکی به کار می رود. مقاله حاضر سعی دارد به جنبه های بالقوه در تحقیقات اطلاع رسانی در منابع الکترونیکی بپردازد و در همین راستا تعداد وب سایت ها, ضخامت خانگی, شبکه ها و نیز مفاهیمی نظیر تحلیل استنادی الکترونیکی, مجلات و منابع الکترونیکی هسته را مورد بحث و بررسی قرار دهد. واژه سایبرإسپیس به طور گسترده برای تشریح شبکه ای پیچیده از ارتباطات کامپیوتری به کار می رود.

به منظور تامین منابع اطلاعاتی متنوع براساس نیازهای ابلاغ شده از سوی استفاده کنندگان اطلاعات, و با وجود محدودیتهای ارزی تحمیلی از سوی سیاستگذاران بودجه منابع ارزی, هر مرکز اطلاع رسانی و خدمات علمی دولتی مجبور به استفاده از روندهایی برای بهینه سازی ارایه خدمات است. تخصصیص ارز به کالاها و خدمات وارداتی در ایران براساس معیارهایی صورت می پذیرد که به موجب آن ها, کالاهای اساسی و مایحتاج روزانه در اولویت اول هستند و خدماتی نظیر آنچه در اینجا مورد بحث است در اولویت های بعدی مطرح می گردند. این امر باعث می شود که در انتخاب و ارجحیت مواد علمی مجبور به اتخاذ راهبردهای کاربردی شوند.

این مقاله به موضوعاتی میپردازد که ایجاد داده پایگاهی برای محدوده تهران بزرگ, مستلزم آنهاست و به ویژگیهای سودمند چنین امری نیز اشاره خاص دارد بعلاوه بر نیاز به استانداردی برای داده پایگاه ها تاکید می کند و نگاهی هم به تقویت کارآیی کارکردی این داده پایگاه دارد. این مقاله با ذکر تلاش هایی که در ایران برای شبکه کردن کتابخانه های ایران از طریق خدمات تحویل مدرک و داده پایگاه های مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران انجام گرفته به پایان می رسد.

“ژاک ایلول” فیلسوف فرانسوی (1964) می گوید: “فن آوری, انسان - یعنی خالق خود - را تا حد چرخ دنده ای در خدمت کلان ماشین های جهانی پایین آورده است.” تلاش هایی برای بحث درباره جنبه های اجتماعی - فرهنگی حرکت به سوی جامعه اطلاعاتی انجام شده است. این مقاله به طورخاص به وجه منفی جامعه اطلاعاتی می پردازد.

خدمات جامع اطلاع رسانی مرکز اطلاع رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی در سال 1372 مبتنی بر ساختارمدیریتی نوین اطلاعات بنیان نهاده شد که این خود منجر به فراهم آوری و تهیه کارآمد اطلاعات گردید. کتابخانه های بیش از 60 مرکز تحقیقاتی و آموزشی وزارت جهاد سازندگی زیرساختی را تشکیل دادند که از طریق آن, شبکه ای از خدمات و منابع اطلاعاتی به وجود آمد. به منظورتقویت میزان دسترسی به خدمات خرد و کلان اطلاع رسانی, ساختار دو گانه مدیریت طرح ریزی شد. انجام خدمات اطلاع رسانی خرد نظیر آگاهی رسانی جاری, جمع آوری اطلاعات تخصصی بومی و ایجاد خدمات اطلاع رسانی خرد, توسط کتابخانه های استان ها, و خدمات اطلاع رسانی کلان نظیر خدمات مرجع, سازماندهی منابع و پایگاه های اطلاعاتی, منطبق ساختن و توسعه فن آوری های نوین اطلاع رسانی توسط مرکز اطلاع رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی برنامه ریزی و پیش بینی شد. بدین ترتیب, مرکز اطلاع رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی به منظور ارایه ساختار مدیریت اطلاع رسانی توزیعی متمرکز, اقدام به توسعه واحدهای اطلاع رسانی در سراسر کشور کرد.