نشریه معارف عقلی
پیاپی 12 (زمستان 1387)

کتاب حدیقه الشیعه از زمان نگارش تا کنون به سبب بخش خاصی از آن که به صوفیه مربوط است، همواره مورد مناقشه بوده است. در این مناقشه ها، بدون توجه به مطالب اصلی کتاب و تنها به سبب بخش یاد شده، مخالفان و موافقان صوفیه بر سر انتساب کتاب به مقدس اردبیلی به نزاع پرداخته اند. مخالفان صوفیه همواره بر انتساب کتاب به مقدس اردبیلی پای فشرده اند و موافقان صوفیه به انکار این انتساب پرداخته اند. از آنجا که هم مخالفان و هم موافقان تصوف اهمیت زیادی برای مقدس اردبیلی قائل بوده اند و به اعتبار وجاهت علمی و عملی ایشان، مطالب مربوط به صوفیه و نیز روایات وارد در این کتاب را (بیشتر، مخالفان صوفیه) تلقی به قبول کرده اند، از همین رو، نوشتار حاضر تلاش دارد میزان درستی این انتساب را بررسی کند.

مسئله شر، هنوز از دشوارترین مسائل در حوزه مطالعات دینی است. این موضوع در اندیشه بشری، پیشینه درازی دارد، ولی در عرفان نظری، سابقه آن به محی الدین عربی در قرن هفتم برمی گردد. پرسش اصلی تحقیق این است که آیا شر در مکتب ابن عربی، امری وجودی است یا عدمی؟ اگر شر یا بخشی از آن، وجودی باشد، چگونه با خیر محض بودن مبدا هستی سازگار است؟ در فلسفه، شر در وجودات عینی و در عرفان، در مظاهر وجود مطرح است. ابن عربی، از حیث وحدت شخصی وجود و نظام احسن، شر را به طور مطلق در نظام هستی به مفاد سلب بسیط تحصیلی منتفی دانسته است، ولی از حیث تعینات، امور عدمی را شر بالذات و در امور وجودی نوعی شر نسبی را در نظام تکوین و نوعی شرور ذاتی سلوکی را در نظام تشریع پذیرفته است. عبارت های قونوی و فناری مؤید مدعیات فوق است. در قرن یازدهم، صدرالمتالهین در مفاتیح الغیب، پس از تبیین دیدگاه نیستی انگارانه ارسطو و به چالش کشیدن آن، با نقل عبارت هایی از ابن عربی و قیصری، بدون هیچ تبیینی، به اجمال به دیدگاه محی الدین اشاره کرده است. پس از وی، بیشتر محققان این حوزه میان دیدگاه فلسفی و عرفانی خلط کرده اند. این اندازه از شرور به تضاعف جهات امکانی، استعداد جزئی، قابلیت مواطن و سرانجام به استعداد کلی اعیان ثابته برمی گردد

در این مقاله، به بررسی تطبیقی دو آموزه اعیان ثابته در عرفان اسلامی و ثابتات ازلی در کلام معتزله می پردازیم. تبیین و تعریف اعیان ثابته و ثابتات ازلی و نیز بررسی رابطه ثابتات ازلی و احوال در کلام معتزلی بحث های مقدماتی این نوشتار است. همچنین بررسی دیدگاه اندیشمندان اسلامی در تبیین رابطه دو آموزه فوق و ارزیابی مشابهت های آن دو، به لحاظ مفهوم، کارکرد و ادله آنها، بحث های اصلی این نوشتار می باشد.

مسئله طی الارض به عنوان یک کرامت و امر خارق العاده تلقی می شود که در نظر عرفانی حضرت امام(ره) از اقتضائات برخواسته از مراتب کشف صوری عرفانی حقایق به شمار می رود. این امر و سایر تصرف های مادی مثل طی الزمان، خبر دادن از غیب، راه رفتن بر روی آب، و زنده کردن مردگان، از جمله تصرفات مندرج در مکاشفات حسی هستند نه روحانی؛ از این رو، به عنوان کرامتی بسیار والا تلقی نمی شود و اولیای الهی حتی از آن اعراض می کنند.
حضرت امام(ره) در بررسی این مسئله پیرو ابن عربی بوده و نظرات او را تبیین کرده است که در اصل، بر پایه مبانی عرفانی و نظری خودش به تقریر و تحریر مطلب پرداخته است. ایشان با تبیین نظریه «بطون و ظهور» (اخفا و اظهار در مراتب اسمای الهی) بر پایه روایات شیعه درباره اسم اعظم، تاویلی در چارچوب قدرت والای اولیای الهی ارائه کرده اند. برخی از نظرات هم راستا با نظر امام خمینی نیز در این نوشتار مطرح و بررسی شده و بر اساس مبانی امام مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

کثرت گرایی دینی یکی از مباحث مهمی است که نخست در متون فلسفه دین و الهیات مسیحی مطرح شد، اما چند سالی است که نظر برخی از مسلمانان نیز بدان معطوف شده و دغدغه هایی را در حوزه اندیشه دینی پدید آورده است. افزون بر این، برخی از کثرت گرایان مانند جان هیک معتقدند عارفانی همچون ابن عربی، مولوی و غیره رویکردی کثرت گرایانه به دین دارند و چندین قرن پیش، این نظریه را تعلیم داده اند. به همین سبب، در این نوشتار می کوشیم نخست دیدگاه جان هیک و مستندات عرفانی آن (مانند وصف ناپذیری واقعیت مطلق و ساخت گرایی عرفانی) را طرح کرده و سپس آن را با تکیه بر مبانی و دیدگاه های عرفانی بررسی و نقد کنیم. در این مقاله استدلال شده است که کثرت گرایی دینی هیک با آموزه های اسلامی و دیدگاه عرفا سازگار نیست. اشکال اساسی برنامه کثرت گرایی هیک، در نوع نگرش وی به ادیان نهفته است. هیک دین را یک واکنش انسانی صرف نسبت به خدا یا واقعیت غایی تعبیر می کند؛ در حالی که از دیدگاه عرفا، دین از وحی الهی سر چشمه می گیرد و از این رو، تنوع ادیان نه به دلیل تجربه های مختلف از حقیقت مطلق و نسبی گرایی فرهنگی، بلکه برآمده از مشیت خداوندی است.

در قرن پنجم هجری، به تدریج آثار عرفانی عرضه شدند و مورد ارزیابی قرار گرفتند. یکی از نخستین جوانه های این فرآیند پدیدار شدن تذکره های صوفیانه بود. نخستین این آثار، طبقات الصوفیه سلمی است. پس از گذران چند دهه، خواجه عبدالله این کتاب را برای شاگردان بازگو کرد و براساس شرایط روحی خود او و درسی بودن جلسه، تغییرات شگرفی در آن پدید آورد که به تفصیل به موارد آن اشاره می شود. این نوشتار در مقام معرفی کتاب طبقات خواجه است. در ادامه، عوامل آبشخور هایی که در شکل گیری این طبقات نقش داشته اند، بررسی می شود. در پرتو این نکات، ارزش واقعی کتاب حاضر معلوم می گردد.