نشریه اسلام و پژوهش های تربیتی
سال دوازدهم شماره 2 (پیاپی 24، پاییز و زمستان 1399)

تربیت کودکان در جامعه مدرن امروز چنان پیچیده است که انتظار ایفای نقش از سوی خانواده به‌تنهایی، توقعی دور از انتظار می‌نماید؛ چنان‌که نظام تربیت رسمی نیز صلاحیت لازم برای انجام این امر را به‌تنهایی ندارد و صرفا در سایه تعامل کارآمد این دو نهاد است که می‌توان نظام تربیتی کودک را به شکل مناسب مدیریت نمود. یکپارچگی سیستم تربیتی در تعامل بین خانواده و نظام تربیت رسمی، سبب هم‌افزایی در فرایند و روندهای تربیتی می‌شود. این پژوهش درصدد بررسی و واکاوی مبانی و اصول تربیتی برای تعامل مناسب خانواده و مدرسه در حوزه تربیت کودکان است. بر اساس روش تحلیلی و مطالعات کتابخانه‌ای، دیدگاه‌های صاحب‌نظران دو حوزه تعلیم و تربیت و خانواده و همچنین دیدگاه اسلامی با تکیه بر رویکردهای فقهی، تفسیری و فلسفی احصا شد و در انتها یافته‌های پژوهش با تجزیه و تحلیل داده‌ها استنتاج و اصطیاد گشت. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بر اساس نگاه قرآنی روایی و با توجه به ملاحظات تربیتی، «ولایت الله» مبنا و پایه اصلی تعامل خانواده و نظام تربیت رسمی و «اصلاح شیوه‌های نادرست تربیتی توسط طرف مقابل»، «لزوم ترکیب نگاه کل‌نگر نظام تربیت رسمی و جزء‌نگر خانواده»، «عدم انحصارطلبی در تربیت»، «اعتماد متقابل»، «مدیریت متعهدانه» و «وجود فضای حمایت‌زا» اصولی‌اند که مسیر تعامل و مشارکت خانواده و مدرسه را اصلاح و هموار می‌‌‌سازد.

هدف کلی تحقیق حاضر، تدوین الگوی تربیت دینی کودک (بعد عملی یا فروعات) بر اساس اندیشه تربیتی ابن‌سیناست. از نظر ابن‌سینا، تربیت دینی تجلی حکمت، رحمت و نعمت عظیم خداوندی است. به بیانی دیگر، تربیت دینی پرورش بعد معنوی و ایجاد رابطه با خداوند است. «هدف» تربیت دینی آشنایی با اعمال عبادی است. هدف غایی آن از نظر ابن‌سینا، رسیدن به قرب حق اول، معرفی گردید. زمینه‌های تربیت دینی، ازدواج و محیط می‌باشند. اصول تربیت دینی نیز شامل آشنایی با اعمال عبادی و اصل اعتدال است. در زمینه روش‌ها، روش آماده‌سازی، الگوپذیری و آشنایی با اماکن مذهبی قابل بحث است. محتوای تربیت دینی را ابن‌سینا مشتمل بر محتوای عبادی و آشنایی با نماز و دعا کردن می‌داند. بر اساس بیانات بوعلی، عوامل تربیت دینی شامل خانواده، مدرسه و دوستان است و موانع عبارت‌اند از شرک در عبادت و صفات رذیله. در نهایت نیز الگوی جامع تربیت دینی تدوین می‌گردد.

این پ‍ژوه‍ش‌ با هدف بررسی میزان درگیری اسناد بالادستی آموزش و پرورش ایران با مولفه‌های برنامه درسی معنوی صورت پذیرفته است. روش پژوهش، توصیفی شامل تحلیل اسنادی و نیز تحلیل محتواست و داده‌های اسنادی به‌شیوه کیفی و داده‌های تحلیل محتوا با استفاده از شاخص‌های توصیفی در فرایند تحلیلی آنتروپی شانون بررسی شده‌اند. ی‍اف‍ت‍ه‌‌ه‍ای‌ پ‍ژوه‍ش‌ بیانگر آن است که چارچوب مفهومی برنامه درسی معنوی را می‌توان بر اساس مدارک و مستندات مرتبط در چهار مولفه هنر و زیباشناسی، تعقل، اخلاق و روح تدوین کرد. افزون بر این، میزان توجه به مولفه‌های برنامه ‌درسی معنوی در اسناد بالادستی آموزش و پرورش متفاوت است؛ به‌طوری‌که در مجموع 510 مرتبه به مولفه‌های برنامه درسی معنوی در این اسناد بالادستی توجه شده که میزان تراکم آن در مولفه اخلاق 198 فراوانی (82/38 درصد)، در مولفه تعقل 155 فراوانی (39/30 درصد)، در مولفه هنر و زیباشناسی 95 فراوانی (62/18 درصد) و در مولفه اعتقاد به روح (ماوراءالطبیعه) 62 فراوانی (15/12 درصد) بوده است. همچنین میزان توجه به مولفه‌ها، در سند تحول بنیادین 232 فراوانی (49/45 درصد)، در برنامه ‌درسی ملی 154 فراوانی (19/30 درصد)، در نقشه جامع علمی کشور 81 فراوانی (88/15 درصد) و در چشم‌انداز بیست‌ساله 43 فراوانی (43/8 درصد) بوده است. در بین اسناد مورد بررسی، بیشترین ضریب اهمیت، مربوط به سند تحول بنیادین آموزش و پرورش (323/0) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به سند چشم‌انداز بیست‌ساله (109/0) بوده است.

تربیت عقلانی یکی از ابعاد مهم تربیت انسانی است؛ زیرا شرط توفیق در جنبه‌های دیگر، مانند عاطفی، اخلاقی و اجتماعی نیز معطوف به آن است. برای دستیابی به اهداف مهم این بعد تربیت، به ارایه الگویی در زمینه برنامه درسی تربیت عقلانی نیاز است. شناخت جایگاه تربیت عقلانی در برنامه درسی «دین و زندگی» دوره دوم متوسطه ایران و ارایه الگوی مطلوب آن، هدف اصلی پژوهش حاضر است و برای شناسایی الگوی مورد نظر، از روش داده‌بنیاد استفاده شده است. حوزه مورد مطالعه این پژوهش، دیدگاه صاحب‌نظران رشته‌های برنامه‌ریزی درسی و فلسفه تعلیم و تربیت و معارف اسلامی بوده است. بر اساس روش نمونه‌گیری هدفمند، صاحبان آثار در این زمینه، شناسایی شدند و مورد مطالعه و مصاحبه قرار گرفتند. یافته‌های پژوهش، ارایه الگوی تربیت عقلانی در درس دین و زندگی است. در این الگوی پیشنهادی، شرایط علی، عوامل زمینه‌ای، عوامل مداخله‌ای، کنش و واکنش‌ها و پیامدهای الگو تعیین شدند. الگوی پارادایمی طراحی‌شده می‌تواند به تحقق تربیت انسان و شهروند مطلوب بر اساس الگوهای اسلامی و رشد معنوی دانش‌آموزان منجر ‌شود.

هدف پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کتاب «هدیه‌های آسمان» چهارم ابتدایی از لحاظ میزان توجه به مولفه‌های تربیت جهادی در بعد فردی و اجتماعی، به روش کمی مبتنی بر تحلیل کیفی است. جامعه آماری شامل هفت عنوان کتاب درسی بود که با توجه به نمود بیشتر مولفه‏های تربیت جهادی در کتاب «هدیه‌های آسمانی»، این کتاب به‌عنوان نمونه انتخاب شد و همه مطالب کتاب، شامل متن، تصاویر و پرسش‏ها بررسی شدند. در این پژوهش برای جمع‌آوری اطلاعات، از فهرست وارسی سنجش مولفه‏های تربیت جهادی، و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها، از روش کیفی‌ توصیفی استفاده شد. یافته‏های پژوهش حاکی از آن است که 116 قسمت از کل کتاب به مولفه‌های تربیت جهادی اختصاص یافته است: تصاویر با فراوانی 17؛ جملات درون متن با فراوانی 55 و پرسش‌ها و تمرین و فعالیت انتهای هر درس با فراوانی 44. از نکات قابل توجه اینکه مولفه تعاون و همکاری با فراوانی 18 و درصد فراوانی 51/15، بیشترین فراوانی را در بین مولفه‌های تربیت جهادی به خود اختصاص داده و صبر با فراوانی 15 و درصد فراوانی 93/12 در رده دوم و مبارزه با ظلم و شرک با فراوانی 14 و درصد فراوانی 06/12 در جایگاه بعدی قرار داشته‌اند. همچنین به مولفه‌های شجاعت، روحیه جهادی و پرکاری، کمترین توجه معطوف شده است.

پژوهش حاضر با هدف بررسی جایگاه فروع دین در کتاب‌های درسی دوره متوسطه اول انجام شده است. روش پژوهش، توصیفی و از نوع تحلیل محتواست. جامعه آماری پژوهش شامل کلیه کتاب‌های درسی دوره متوسطه اول می‌باشد که با روش نمونه‌گیری هدفمند چهار عنوان کتاب (پیام‌های آسمان، مطالعات اجتماعی، فارسی و آمادگی دفاعی) با دوازده جلد در نمونه قرار گرفت. ابزار اندازه‌گیری چک‌لیست تحلیل محتوای محقق‌ساخته بوده که روایی آن مورد تایید کارشناسان بوده و پایایی آن با روش ویلیام اسکات، 92 درصد محاسبه شده است و شیوه پردازش داده‌ها بر اساس روش آنتروپی شانون بوده است. مهم‌ترین یافته‌های پژوهش بیانگر این است که در کتاب‌های درسی دوره متوسطه اول به‌ترتیب به فرایض نماز، تولی، جهاد و تبری با ضریب اهمیت 174/0، 166/0، 149/0، 148/0 بیشترین توجه، و به فرایض نهی از منکر، روزه، امر به معروف، زکات، خمس و حج به ترتیب با ضریب اهمیت 055/0، 074/0، 067/0، 062/0، 035/0، 067/0 توجه بسیار کمی مبذول شده است. در مجموع، یافته‌های پژوهش بیانگر این است که در کتاب‌‌‌های درسی دوره متوسطه اول به‌طور متعادل و متوازن به فرایض فروع دین توجه نشده است.