فهرست مطالب

امنیت بین الملل - پیاپی 31 (امرداد 1400)

مجله امنیت بین الملل
پیاپی 31 (امرداد 1400)

  • ویژه نامه انتخابات پارلمان عراق
  • تاریخ انتشار: 1400/07/10
  • تعداد عناوین: 8
|
  • دکتر عابد اکبری صفحه 4
  • نجمیه پوراسمعیلی صفحه 17

    اینکه نگاه جامعه عراق به انتخابات پیش رو چگونه است، می‌تواند راهگشای ترسیم وضعیت عراق پساانتخابات باشد. هدف این مقاله ارزیابی و به تصویر کشیدن محتمل‌ترین سناریویی است که برای عراق پساانتخابات روی خواهد داد.
    سناریوی محتملی که امکان وقوع بیشتری در آینده پساانتخابات عراق دارد، ناامیدی مردم از انتخابات، تحریم انتخابات، مشارکت پایین در انتخابات و درنهایت، تداوم اعتراضات در این کشور است. درواقع، انتخابات پارلمانی آینده به‌عنوان یک آزمایش محک اعتماد مردم نسبت به سیاست دموکراتیک پس از سال 2003 عمل خواهد کرد. درصورت شکست انتخابات، بحران مشروعیت دولت می‎تواند عمیق‌تر شود و دیر یا زود تقریبا چرخه مرگبار دیگری از ناآرامی‌ها را به‌ویژه در استان‌های جنوبی عراق به‌راه خواهد انداخت.
    عواملی که امکان وقوع سناریوی محتمل را بیشتر می‎کنند عبارت‌اند از: کاهش شاخص‌های امنیت انتخاباتی، نگرانی معترضان از تقلب در انتخابات، اختلاف در استراتژی معترضان، تحریم انتخابات ازسوی معترضان، مشکلات ناشی از قانون جدید انتخابات، موانع موجود درمسیر کمیسیون عالی مستقل انتخابات، اختلافات برجای‌مانده درمورد مصوبه دادگاه عالی فدرال، و ضرورت انحلال شورای نمایندگان.
    با نزدیک شدن هرچه بیشتر به انتخابات عراق و مذاکرات درحال انجام برای اعلام ایتلاف‌ها، و همچنین مشخص شدن نقشه ایتلاف‌های احتمالی، آنچه به‌نظر می‌رسد این است که نتایج انتخابات پیش روی عراق، تفاوت چندانی با نتایج انتخابات گذشته و حداقل انتخابات 2018 نخواهد داشت، مگر آنکه اتفاقات غافلگیرکننده‌ای رخ دهد و نتایج را تحت تاثیر قرار دهد. البته این سخن به معنای آن نیست که همان صورت‌بندی سیاسی پیشین در عراق تکرار شود. به‌عبارت‌دیگر، به‌نظر می‌رسد که منتخبین آینده، نه تکرار کامل منتخبین پیشین و نه تغییری بنیادین در صورت‌بندی صحنه سیاسی عراق هستند. اما آنچه به‌طور قطع می‌توان گفت آن است که نتایج انتخابات صد درصد آن چیزی که تظاهرات‌کنندگان عراق انتظار آن را داشتند نخواهد بود، به‌گونه‌ای که افراد سیاسی جدیدی در صحنه سیاسی روی‌کار آیند.
    راهکارها عبارت‌اند از: 1. ایتلاف‌های قوی میان گروه‌ها و احزاب معترض ازیک‌سو، و زنان توانمند در این کشور ازسوی‌دیگر ایجاد کنند؛ 2. پیوستن افرادی توانمند از گروه معترضان و همچنین نامزدهای زن به ایتلاف‌هایی که از گذشته در صحنه سیاسی و پارلمانی عراق حضور داشته‌اند؛ و 3. لزوم اصلاحات ساختاری در عراق به تشکیل یک ایتلاف فرافرقه‌ای و فراقومیتی نیازمند است.

  • اردشیر پشنگ صفحه 41

    یکی از عوامل موثر در انتخابات عراق، جهت‌گیری‌های هویتی و قومی در این کشور است. سه گروه اعراب شیعی، کردها و اعراب سنی اضلاع اصلی مثلث هویتی این کشور را تشکیل می‌دهند؛ سه گروهی که علاوه‌بر رقابت جدی با دو گروه دیگر در داخل نیز با رقابت‌های شدید درون‌هویتی بین احزاب، جریان‌ها و گروه‌های مختلف مواجه‌اند.
    کردها از بدو تشکیل دولت عراق و به‌خصوص طی برپایی نظام جدید (2005) یکی از ارکان موثر این کشور بوده‌اند. این مقاله ضمن تحلیل روند تاریخی تحولات کردها در عراق، به بررسی مهم‌ترین و تازه‌ترین تحولات داخلی احزاب و جریانات اصلی کرد، اعم‌از آرایش سیاسی کردها در انتخابات پیشین و انتخابات پیش رو و تاثیر آنها بر انتخابات زودهنگام پیش ‌رو در عراق خواهد پرداخت.
    به‌نظر می‌رسد در انتخابات پیش رو، کردها به‌مانند دوره پیشین، دست‌کم 55 تا 63 کرسی را از آن خود خواهند کرد. پیروزی محتمل جناح بافل طالبانی در کنار تجربه تحت فشار اقلیم در سال‌های اخیر می‌تواند باعث افزایش همکاری‎های نمایندگان کرد در بغداد و احزاب اصلی با یکدیگر شود.
    اینکه چه ایتلافی در میان شیعیان عراق به ائتلاف نخست تبدیل شود، تاحدی می‌تواند بر وضعیت و جایگاه کردها در آینده عراق اثرگذار باشد. طبیعی است حزب دموکرات کردستان عراق به‌طور جدی و ایتلاف اتحادیه میهنی و گوران هم به‌طور نسبی خواهان پیروزی جریان حامی مصطفی الکاظمی باشند؛ چراکه طی ماه‌های گذشته، کاظمی موفق شد سرانجام در رابطه با بخشی از اختلافات کردها درمورد بودجه به توافقی اولیه دست یابد و همچنین به‌مانند اکثریت جریان کردی، منتقد و مخالف قدرت‌گیری بیش‌ازپیش حشدالشعبی در عراق است.
    توصیه‌هایی برای دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در عراق: 1. ضرورت حفظ ثبات در اقلیم کردستان عراق به‌عنوان وزنه تعادلی در مقابل دولت مرکزی عراق، 2. ضرورت تلاش جمهوری اسلامی ایران برای حفظ نظم مستقر دوستونی در شمال عراق، در شرایط وجود ضعف و اختلافات در حزب اتحادیه میهنی، 3. ضرورت افزایش نزدیکی و ایجاد گرمی روابط میان ایران و حزب دموکرات کردستان جهت افزایش قدرت و نفوذ ایران در اقلیم کردستان، 4. ضرورت اعمال نقش میانجی و برادر بزرگ ازسوی ایران جهت جلب همه طرف‌ها، اعم‌از: عرب، کرد، شیعه و سنی در اقلیم کردستان.

  • حسین آجورلو صفحه 55

    انتخابات پارلمانی عراق فارغ از وابستگی کنشگران آن به داخل و خارج، عموما تحت تاثیر دو دسته از کنشگران قرار دارد: نخست، کنشگران مستقیم یعنی اشخاص، احزاب و جریانات سیاسی فعال در ساحت انتخابات و دوم، کنشگران غیرمستقیم یعنی کنشگران غیرسیاسی و جامعه مدنی که دارای شکل و ماهیت غیرسیاسی هستند، ولی آثار سیاسی‌ای دارند که بر انتخابات اثر می‌گذارند.
    وجه تمایز این دوره از انتخابات در موضوع کنشگران، حضور پررنگ‌تر کنشگران مدنی با ظهور و بروز بیشتر در فضای رسانه‌ای و مجازی است که در قالب‌های کنشگران مستقیم و کنشگران غیرمستقیم در این انتخابات فعال هستند.
    ویژگی‌های هویتی و اجتماعی، فاصله طبقاتی و ضعف ساختاری دولت موجب شده‌اند که کنشگران سنتی (قومی، قبیلگی، دینی، ثروتمندان و ایدیولوژیک) غلبه بیشتری نسبت به کنشگران مدنی داشته باشند. همچنان قدرت نظم‌سازی سیاسی با توجه به پیوندهای قوی مردم عراق با عناصر قومی و قبیلگی، دینی و ایدیولوژیک، در اختیار کنشگران سنتی است؛ ولی این امر مانع از کنشگری ایشان در ساحت سیاسی عراق نشده است. کنشگران مدنی به‌تدریج درحال افزایش اثرگذاری خود هستند که اوج این تاثیر را می‌توان در سازمان‌دهی و همراهی بخشی از جامعه با کنشگران مدنی در اعتراضات اکتبر 2019 دید.
    کنشگران مدنی از کنشگران سیاسی جدید در عراق محسوب می‌شوند که در انتخابات 2021، به‌عنوان کنشگران سیاسی فعال هستند. این کنشگران اگرچه توان رقابت با کنشگران سنتی را برای ایجاد تغییرات گسترده و نظم‌سازی سیاسی در عراق ندارند، از قدرت سلبی و تخریب برای رقبای سیاسی و روندهای موجود برخوردارند. به نظر برخی از ناظران مسایل عراق، کنشگران مدنی اگرچه تاثیر کمی در انتخابات دارند، ممکن است به بازیگرانی موثر بعد از انتخابات در زیرسوال بردن نتایج و حتی به اعتراضات مجدد خیابانی حتی جدی‌تر از اعتراضات اکتبر 2019 تبدیل شوند، به‌خصوص اینکه بر اساس برآوردها، مشارکت در این دوره انتخابات پایین است و برخی از کنشگران مدنی هم‌اکنون نیز این فرایند اعتراضی را در قالب کمپین‌های مجازی و رسانه‌ای آغاز کرده‌اند.

  • سیدعبدالعظیم موسوی، زیاد عبدالله سلیمانی صفحه 68

    علی‌رغم اینکه برگزاری انتخابات زودهنگام یکی از خواسته‌های اصلی معترضان عراقی بوده، شروع روند برگزاری این انتخابات از آغاز ثبت‌نام نامزدها تا تبلیغات انتخاباتی با واکنش‎ها و ضدونقیض‌های بسیار همراه شده است. نمود این تناقضات را می‌توان در تحریم انتخابات ازسوی برخی از جریان‌ها و فعالان اجتماعی و توامان رقابت سرسختانه برخی دیگر از احزاب و ایتلاف‎ها و شخصیت‎ها برای کسب تایید مردمی و پیروزی در انتخابات مشاهده کرد.
    پرسش اصلی آن است که افکار عمومی عراق چه برداشتی از انتخابات و فرایند سیاسی کنونی داشته و درنهایت اینکه، برآیند اوضاع موجود در فردای برگزاری انتخابات چه خواهد بود. فرضیه مقاله آن است که ساختار سیاسی _ اجتماعی عراق پس از سال 2003، که مبتنی‌بر سهم‌گرایی فرقه‌ای شکل گرفته، بازتولید و قدرت‌گیری روندی را تضمین کرده که طی قریب به دو دهه، برداشتی ناکارآمد را از خود در اذهان عمومی عراقی‌ها نهادینه کرده و این موضوع، درنهایت موجب رویگردانی اکثریت از انتخابات شده است.
    طبق آمار، برداشت عراقی‌ها از دموکراسی پس از سال 2003 تغییر کرد. درحالی‌که 71 درصد از مردم این کشور در سال 2004 دموکراسی را یک گزینه «خوب» معرفی می‌کردند و تا سال 2009 همچنان از آن حمایت کردند و تا سال 2014 نیز همچنان همین برداشت را نسبت به سیستم دموکراتیک داشتند، با اینکه بخشی از خاک کشورشان توسط داعش اشغال نیز شده بود، به‌تدریج وضعیت به‌طرز چشمگیری تغییر کرد، تاآنجاکه در سال 2019، رقم فوق به 57 درصد تنزل یافت. این موضوع بر میل به مشارکت نامزدها در انتخابات نیز موثر بوده، به‌نحوی‌که در انتخابات سال 2018 که بیش از 7 هزار نفر نامزد انتخابات شدند، در انتخابات پیش رو، این عدد حدودا به نصف تنزل یافته است. همچنین درصد عراقی‌هایی که به‌دنبال رهبر قدرتمندی هستند که ازطریق انتخابات یا پارلمان نیامده باشد تا بتواند بر آنها حکومت کند، از 17 درصد در سال 2004 به 76 درصد در سال 2020 رسیده است.
    جمهوری اسلامی ایران باید درعین حفظ روابط در سطح مردمی و روابط با حشدالشعبی، روابط و توافقات رسمی با عراق را بیش‌ازپیش درنظر بگیرد. امروزه برخی از جریان‌های عراقی، محبوبیت و مقبولیت خود را ازدست داده و نسل جدید عراقی‌ها تمایل کمی به آنها نشان می‌دهند. انحصار روابط با عراق به روابط ازطریق گروه‌ها، ممکن است منافع بلندمدت ایران را به‌خطر بیندازد. همچنین در سایه کاهش حضور نظامی آمریکا در منطقه، دولت عراق به‌دنبال شرکایی قابل اتکاست. جمهوری اسلامی ایران باید تصویری از یک شریک قابل اعتماد از خود برای عراقی‌ها ترسیم کند.

  • سعید ساسانیان صفحه 83

    تقاطع منافع بازیگران خارجی و داخلی عراق باعث شده است که شطرنج سیاست در این کشور و در آستانه انتخابات پارلمانی، پیچیده‌تر از گذشته شود. براین‌اساس، این مقاله درپی تشریح رویکردها و مطلوبیت‌های پنج کشور عربی مهم در منطقه یعنی عربستان سعودی، امارات متحده عربی، قطر، اردن و مصر درخصوص انتخابات پارلمانی اکتبر 2021 عراق است.
    نگاه عربستان سعودی به انتخابات پارلمانی عراق نیز ذیل رویکرد کلان این کشور به معادلات عراق قرار دارد و آن را عرصه‌ای برای موازنه‌سازی علیه ایران می‌داند.
    دو خط در روابط امارات و عراق، به‌صورت جدی برجسته است: خط نخست، ظاهری اقتصادی دارد و خط دوم، درپی نفوذ و جهت‌دهی برخی از نیروهای سیاسی عراق است.
    سویه‌های ضد ایرانی و ضد مقاومتی قطر در عراق، کمتر از عربستان سعودی و امارات متحده عربی است. در فرایندهای رقابتی پساانتخاباتی، قطر به‌همراه ترکیه احتمالا تلاش خواهند کرد کرسی ریاست پارلمان به نیروهای همسو به خود برسد.
    اردن به‌دنبال کسب منفعت اقتصادی از عراق است. امان در حوزه سیاسی، همسو با امارات و عربستان، رویکردی ضد ایرانی دارد.
    قاهره ازیک‌سو، به‌دنبال کسب منفعت اقتصادی از ارتباط با عراق است و ازسوی‌دیگر، حضور در عراق را یک ضرورت ژیوپلیتیکی برای ارتقاء نقش منطقه‌ای خود می‌داند.
    جدای از برخی انگیزه‌های اقتصادی، باید گفت «موازنه‌سازی» در مقابل ایران یا در مقابل یکدیگر، مبنای نگاه این بازیگران به صحنه انتخابات عراق است، اگرچه این راهبرد برای برخی همچون اردن و تاحدی مصر، ضعیف‌تر است. وقتی صحنه انتخابات یک کشور به رقابت بازیگران خارجی برای موازنه‌سازی منطقه‌ای تبدیل شد، آن کشور احتمالا به‌سوی ارتباط با همه بازیگران ذی‌نفع خواهد رفت، اگرچه سهم هریک متفاوت است.
    ایران نباید نقطه مقابل «بازگشت عراق به معادلات منطقه و جهان عرب» قلمداد شود؛ هرگونه دوگانه‌سازی ایران/ جهان عرب در سیاست خارجی عراق، به‌گونه‌ای که تایید یکی، نفی دیگری را نتیجه دهد، در بلندمدت به زیان ایران است، ولو منافعی را در کوتاه‌مدت حاصل کند. در میانه بازی موازنه‌سازی که عمیقا بازیگرمحور است، سیاست‌ورزی ایران باید هوشمندانه‌تر و پیچیده‌تر از گذشته باشد.

  • الیاس واحدی صفحه 102

    فعال شدن دیپلماسی ترکیه در زمینه مسایل عراق در ماه‌های اخیر، افزون بر ملاحظات امنیتی این کشور (مبارزه با جدایی‌طلبان کرد _ پ‌ک‌ک) و روابط اقتصادی دو طرف، بدون‌شک، بی‌تاثیر از انتخابات پیش رو در عراق نیست.
    جریان‎های سیاسی کنونی عراق به‌گونه‌ای در فضای سیاسی عراق جای‌گیری کرده‌اند که روی‌کار آمدن یک یا چند جریان می‎تواند آثار متفاوتی بر منافع کشورهای ذی‌نفع در عراق بگذارد که تلاش دیپلماتیک ترکیه را نیز دراین‌راستا می‎توان ارزیابی کرد.
    اگرچه مطلوب کلی ترکیه، روی‌کار آمدن ایتلافی از گروه‌های سنی نزدیک به ترکیه و شیعیان سکولار است، ترکیه دولت مستقر کنونی در عراق به رهبری مصطفی الکاظمی را فرصت مغتنمی می‎داند تا زیربنای برخی روابط آتی را پی‌ریزی نماید.
    اگر دولت آتی عراق، با برتری گروه‌های شیعه میانه‌رو مانند الکاظمی یا مشارکت و اثرگذاری گروه‌های سنی مانند ایتلاف العراقیه باشد، برای ترکیه، شرایط مطلوب به‌شمار خواهد آمد.
    اگر گروه‌های شیعه همسو با ایران که مخالفت آشکار با ترکیه دارند (مانند ایتلاف دولت قانون به رهبری نوری المالکی و ایتلاف الفتح به رهبری‌ هادی العامری) بر سرکار بیایند، جدا از مخالفت‌های داخلی مانند کارشکنی‌های جریان مقتدی صدر و ایاد علاوی‌، دولت جدید عراق دوران پرتنش جدیدی را با ترکیه‌، همسایه قدرتمند شمالی خود که همکاری اقلیم شمال عراق و حمایت‌های ضمنی و چشم‌پوشی‌های آمریکا را نیز به همراه دارد آغاز خواهد کرد و احتمال اشغال دایمی بخشی از خاک عراق توسط ترکیه به‌مانند آنچه در سوریه انجام داده است وجود خواهد داشت.
    چنین شرایطی علاوه‌بر بی‌ثباتی در مرزهای غربی و در خاک یکی از متحدان ایران می‎تواند سبب بروز تنش رو به تزایدی در مناسبات ایران و ترکیه نیز بشود و این شرایط نقطه مشترک اهداف ترکیه با عربستان و امارات خواهد بود و احتمال جای گرفتن ترکیه در صف‌بندی ضد ایرانی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نیز وجود دارد.

  • حسین مفیدی احمدی صفحه 113

    عراق بازتاب و برسازنده بخش مهمی از پویش‌هایی بوده است که در سال‌های اخیر، مناطق غرب آسیا و اروپا را درگیر کرده است؛ پویش‌هایی چون: حرکت عراق به سمت دولتی فرومانده، تبدیل‌ شدن عراق به یکی از کانون‌های برسازنده موج‌های آوارگی، کنش‌های تروریستی در اروپا و رقابت‌های ژیوپلیتیکی ثبات‌زدا در منطقه.
    پرسش اینجاست که اتحادیه اروپا و قدرت‌های اصلی اروپایی در چه بافتاری به انتخابات عراق می‎نگرند. درضمن، فارغ از ظرفیت و توان اثربخشی بر سپهر سیاسی عراق، انتظار اروپا از نهاد انتخابات عراق و نتایج آن چیست؟ به‌نظر می‎رسد نگاه اروپا به انتخابات ماه اکتبر عراق، باید در متن تحول در سیاست اروپا درمورد غرب‌آسیا و عراق مورد ارزیابی قرار گیرد.
    تحول در راهبردها و سیاست اروپا درمورد غرب‌آسیا در متن مواجهه با تحولات ژیوپلیتیکی منطقه در قالب برجسته‌تر شدن مسئله تاب‌آوری، ثبات و امنیت در مقایسه با مسئله و مفهوم دموکراتیزاسیون و همچنین افزایش حساسیت اروپا نسبت به روندها و بازیگران امنیت‌زدا در منطقه و به‌ویژه نسبت به موازنه منطقه‌ای و رقابت‌های ژیوپلیتیکی در منطقه، خود را نشان داده است.
    در حوزه سیاست اروپا درمورد عراق نیز سیاستی که از کمک به دولت‌سازی در دوران پیش از ظهور داعش به پیگیری اقدامات بشردوستانه/ ثبات‌سازی و تمرکز بر مبارزه با داعش تغییر کرده بود، پس از پایان دوران زمامداری سرزمینی داعش در عراق، با تمرکز بر وجوهی از دولت‌سازی، بر بازسازی عراق با ترکیبی از کمک‌های بشردوستانه و غیربشردوستانه و حمایت از اصلاحات حوزه حکمرانی، خود را نشان داده است. دراین‌چهارچوب، انتظار اروپا از نهاد و روند انتخابات عراق در سطح داخلی آن است که برسازنده دولتی فراگیرتر به‌ویژه از مسیر درون‌گذاری سنی‌ها در ساختار سیاسی این کشور باشد؛ موجب افزایش همکاری و همگرایی بین دولت عراق و دولت اقلیم کردستان شود؛ تاحدامکان، انحصار دولت عراق را در استفاده از زور مشروع بازگرداند و تا حد امکان ازنظر اقتصادی کارآمد باشد. در سطح منطقه‌ای نیز اروپا انتظار دارد انتخابات عراق بیش‌ازپیش این کشور را به یکی از میدان‌های کنشگری فراخ ایران و یکی از حوزه‌های اصلی برسازنده تنش و منازعه بازیگران منطقه‌ای و فرا‌منطقه‌ای بدل نسازد.