نشریه تحقیقات اسلامی
شماره 2 (پیاپی 31، بهار 1383)

پیشرفت خارق العاده و روبه تزاید بشر در علوم تجربی، تاثیرات مختلفی در زندگی او داشته و جنبه های مختلف زندگی فردی و اجتماعی وی را پوشش داده است؛ به گونه ای که می توان ادعا کرد در روزگار ما یافته های فناوری نوین، جهت دهنده اصلی سیر تاریخ بشری است. از طرف دیگر چون فقه اسلامی دستورالعمل زندگی است، ناچار دستخوش تغیرت و تحولاتی می شود، ولی بررسی دامنه این تحولات آن گونه که هم اصول اسلامی محترم باقی بماند و هم نیازهای روز بشر به صورت معقول و منطقی رعایت شود، بحث بسیار مهمی است که متاسفانه به وجهی شایسته بدان توجه نشده است.

نظریه مشهور بین فقهای شیعه این است که رؤیت در یک نقطه، اول ماه را برای نقاط نزدیک یا هم افق اثبات می کند و اغلب هم برای نزدیک یا دور بودن، ملاکی ارائه نمی شود و تنها به ذکر چند مثال اکتفا می شود. در تعریف هم افق بودن دو نقطه می گویند: اگر هلال در نقطه (الف) دیده شود، در نقطه (ب) هم دیده می شود و بعکس. ولی ظاهرا به لحاظ نجومی نمی توان بدقت برای هم افق بودن، ملاکی ارائه نمود. از نظریه مشهور که بگذریم، آن گروه از فقها که رؤیت هلال را در مناطق دور برای اثبات اول ماه کافی می دانند نیز معمولا در کل بدون اشاره به محدوده این مناطق، رای خود را ابراز می نمایند.

با بررسی آیات و روایات وارده درباره اطلاع از شروع ماه های قمری، در منابع روایی شیعه و سنی، براحتی می توان دریافت معیارهای مجلس افتای اعلای عربستان که موجب اصلی تشتت آرا در عالم آغاز ماه های قمری است با هیچ یک از منابع حدیثی سازگاری ندارد و با بی اعتبار شدن آن معیارها، مشکل اصلی در این باره تا حد زیادی مرتفع خواهد شد. معیار دیدن، اصلی ترین ملاک ها در تعیین آغاز ماه های قمری است و نجوم فقط می تواند بگوید هلال حتما دیده می شود یا اینکه اصلا امکان رؤیت وجود ندارد. ولی در موارد بینابینی، باز خود رؤیت است که اهمیت دارد.

در این مقاله برای پیش بینی امکان رؤیت هلال ماه های رمضان و شوال 1423 در ایران، ابتدا با روشی نو همه مقادیر مشخصه های حددار خورشید و ماه و مشخصه های موقعیتی ماه در لحظه غروب خورشید 14 آبان 1381/29 شعبان 1423 برای سراسر نقاط واقع بر نوار مرزی ایران و، افزون بر این، مقدار دیرترین لحظه غروب خورشید در روز 13 آذر 1381/28 رمضان 1423 برای کلیه نقاط روی نوار مرزی ایران محاسبه می شود. سپس همه مقادیر محاسبه شده مشخصه های مذکور، با تمامی مقادیر مشخصه های متناظر با شواهد ثب شده جهانی حاصل از نتیجه های ارصاد نجومی رؤیت هلال، از سال 1859 م تا زمان حاضر، با یکدیگر مقایسه می گردد.

همان طور که اطلاع یافتن از مبانی نظری و علمی مقولات رصد اجرام آسمانی و رؤیت هلال، بسیار مهم و ضروری است به همان اندازه و یا حتی بیش از آن، گاهی از مباحث عملی و تجارب میدانی این مقوله ها، لازم و سودمند است. چه یک راصد، ولو مجرب، محتمل در عمل با مسائل و مشکلاتی مواجه خواهد شد که در صورت دانستن مبانی و مباحث علمی و عملی رصدگری اجرام آسمانی - به طور عام - و مبحث بسیار هیجان انگیز رؤیت هلال - به طور خاص - رصدهای موفقیت آمیزتری را به انجام خواهد رساند.

در چند سال گذشته، جابه جایی عید فطر نسبت به زمان پیش بینی شده آن در تقویم رسمی کشور، توجه همگان را به شیوه های تدوین تقویم قمری و معیارهای علمی - مذهبی رؤیت هلال ماه نو معطوف کرده است. گرچه از قرن ها قبل، مساله به دست آوردن مبنایی علمی برای بیان رؤبیت پذیری و رؤیت ناپذیری هلال ماه نو، ذهن بسیاری از داشنمندان متخصص حوزه های هیئت و نجوم را به خود مشغول ساخته است، در قرن بیستم، چندین پژوهشگری نظریات علمی گوناگونی در این خصوص ارائه کرده اند که بویژه می توان مطالعات آندره دانژون فرانسوی را برای به دست آوردن حد نظری شکل گیری هلال، به عنوان مهمترین این نظریه ها، برشمرد.

اعلام شروع ماه های قمری در تقویم اسلامی، بخصوص در رمضان و ذوالحجه، در سال های اخیر با مشکل مواجه بوده است. استفاده از معیارهای غیر یکسان در کشورهای اسلامی، می تواند یکی از علل بروز نابسامانی در تقویم قمری اسلامی باشد. در رویدادی جالب، انتشار مقاله ای از نویسنده برای پیش بینی شروع رمضان 1416 در خاورمیانه - در 1996 م در ایران - مصادف با رقابت رصدی شکار هلال اول ماه با چشم مسلح در ایالات متحده امریکا شد. در این مقاله (که به زبان انگلیسی ارائه شده) ضمت تحلیل نتایج رصدی به دست آمده، ثابت شده است که پیش بینی عدم رؤیت هلال اول ماه (با چشم غیر مسلح) در منطقه که با استناد به محاسبات متداول اعلام شده بود، کاملا صحیح بوده است.

نظام تقویم اسلامی؛ بر مبنای نخستین رؤیت هلال است و امکان پیش بینی این رؤیت هنوز مساله مهم و بغرنج تقریبا یک میلیارد مسلمانی است که در سراسر جهان زندگی می کنند و مشاهده می شود به رغم آنکه همه ساله یک برخورد جدی درباره شروع ایام شریف، بویژه آغاز و پایان ماه های رمضان و ذوالحجه، رخ می دهد؛ متاسفانه گاهی حتی مردمان ساکن یک کشور، ماه روزه را در روزهای متفاوتی شروع می کنند! و این البته مقبول و موجه نیست. بنابراین به نظر می رسد وقت آن رسیده باشد علوم متناسب با موضوع استهلال را پیش رو قرار دهیم، از آنها بهره جوییم و به روش واحدی دست یابیم.

دانستن مکان هلال در آسمان، بویژه هنگام غروب خورشید، از مهم ترین و اساسی ترین عواملی است که می تواند به یک رصد موفقیبت آمیز منجر شود. در این مقاله ضمن آشنایی با نرم افزار طراحی شده مؤلف، غروب هلال ماه نو با توجه به افق ناظر، روی صفحه نمایشگر رایانه شبیه سازی می شود تا با بهره مندی از آن در کوتاه ترین زمان همراه با بیش ترین دقت بتوان به جست و جوی این جرم سماوی پرداخت. تعیین زمان طلوع و غروب ماه و خورشید، مکان این اجرام در آسمان در هر تاریخ و هر زمان معین و هر جای کره زمین، محاسبه زمان های تشکیل هلال ماه نو در هر سال و نمایش شدت در خشندگی ماه در هر تاریخ و زمان مشخص، از دیگر امکاناتی است که نرم افزار مورد بحث در اختیار علاقه مندان قرار می دهد.

در نخستین گردهمایی تخصصی رؤیت هلال که در آستانه رمضان المبارک 1423 (مقارن روزهای چهارشنبه و پنج شنبه هشتم و نهم آبان 1381) به اهتمام معاونت فرهنگی - اجتماعی مرکز تحقیقات استراتژیک در تران برگزار گردید، سخنرانان در مقاله های خود بسیاری از جنبه های مهم فقهی و نجومی متناسب با موضوع گردهمایی را عمیقا تجزیه و تحلیل کردند و البته اصحاب فقه و نجوم را به تفکر و چالش فراخواندند و به بتع آن، بسیاری پرسش مطرح شد؛ پرسش هایی که بی تردید جز در چنین همایشی، مجال بروز و ظهور نمی یافت و اگر هم طرح می شد، امگان گرد آمدن جمعی اینچنین - از متخصصان دو زمینه فقه و نجوم - فراهم نبود.