نشریه اندیشه های قرآنی
سال هفتم شماره 14 (پاییز و زمستان 1399)

تهذیب نفس یکی از مهم ترین سفارشات قرآن کریم و تضمین کننده سعادت انسان است. به همان میزان می توان گفت روش هایی که موجب تهذیب نفس می شود از اهمیت بسزایی برخوردارند. این پژوهش درصدد است با بررسی آیات قرآن کریم و بررسی آرای مفسران به ویژه علامه طباطبایی با روش تحلیلی، استنتاجی، مهم ترین روش های تهذیب نفس را مورد احصاء و بررسی قرار دهد. نتایج تحقیق نشان می دهد، هر چند به صورت مستقیم در منابع مورد استناد، سخنی از «روش» تهذیب نفس در آن ها به میان نیامده است، اما روش های «یاد خدا»، «شناخت نفس»، «عبرت آموزی»، «یادآوری نعمت ها»، «انذار»، «تبشیر» و «یاد مرگ» از مهم ترین روش های تهذیب نفس به شمار می روند که از این منابع قابل استنباط و استنتاج هستند. از میان روش های مذکور بر اساس دیدگاه علامه طباطبایی «روش انذار» دارای آثار بیشتر و موثرتری نسبت به «روش تبشیر» است و «یاد مرگ» یکی از مهم ترین روش هایی است که در زندگی انسان تاثیرگذار است. بر اساس فرمایش علامه طباطبایی قرآن کریم برای دستیابی به اخلاق حسنه و تهذیب نفس، مسیر و روش رفع صفات ناپسند اخلاقی را فراروی انسان قرار داده است. به باور علامه روش قرآن کریم، روش منحصر به فردی است که نه در تعالیم کتاب های آسمانی پیشین از آن نشانی وجود دارد و در نه در دیدگاه حکمای الهی مانند آن یافت می شود.

قرآن برای هدایت انسان ها روش های گوناگونی دارد که آن ها احتجاجات قرآنی نامیده شده است. در این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی و روش گردآوری منابع کتابخانه ای و محوریت قرار دادن دو تفسیر مهم المیزان علامه طباطبایی; و تفسیر مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر) فخر رازی، برخی از احتجاجات قرآنی را بیان نمودیم. به طورکلی احتجاج دو نوع می باشد؛ قولی مانند جدال احسن، برهان، خطابه، حکمت، موعظه حسنه، تمثیل و تشبیه می باشد و عملی مانند معجزه، تحدی و مباهله پژوهش حاضر هر دو نوع احتجاج پرداخته است. همچنین برخی از روش هایی که در قرآن برای احتجاج استفاده گردیده است عبارت اند از: 1- پیروی از معیارهای عقلی، 2- رعایت آداب و ارزش های اخلاقی که در احتجاج رعایت ادب در حفظ احترام مخاطب، شرط آغازین برقراری ارتباط موثر، مطلوب و باثبات است. 3- روش های مدارا کردن برای بیرون راندن خصم از موضع گیری و یا همراهی کردن وی، 4- روش استدلال به شیوه پرسش، 5- همراه کردن مثال های محسوس با استدلال های عقلی و عملی و... که می تواند سهم عمده ای در موفقیت احتجاج داشته باشد.

بحث ماهیت وحی و کیفیت نزول آن، از آغاز بعثت پیامبر (ص) کانون توجه اندیشمندان بوده است. فرا بشری بودن مبدا وحی و بشر بودن دریافت کننده آن، فرآیند فهم و حقیقت وحی را دشوار کرده است، در دوره معاصر با گسترش علوم تجربی و تفکرات مادی گرایی، برخی از مفسران و قرآن پژوهان در ایران وجهان اسلام تحلیل های جدیدی از وحی ارایه داده اند که بیشتر بر اساس تجربه دینی است و درباره وحی ونقش پیامبر (ص) در آن به لوازم ونتایجی رسیده اند که متفاوت وگاه متناقض با دیدگاه های رایج در این باب است. در واقع اختلاف در تفسیر این پدیده نزد برخی مفسران وقرآن پژوهان شاهدی براین مدعاست. پژوهش پیش رو ناظر به تفسیر وحی از نگاه برخی مفسران وقرآن پژوهان معاصر است که تبیین های نوینی از پدیده وحی و فرآیند آن، ارایه داده اند. در واقع تلاش برای یافتن علل طبیعی و تجربی امور و پرهیز از نسبت دادن نادانسته ها به غیب، نه تنها خداشناسی را تغییر داد بلکه در تفسیر پدیده هایی که ماوراء الطبیعی خوانده می شوند، نیز دگرگونی ایجاد کرد.

موضوع بیماری ها و مشکلات روانی، موضوعی در خور توجه اما نه چندان خوشایند به حساب می آید. از جمله بیماری های روانی که دامنگیر جوامع گشته، بیماری دهشتناک جنسی است که کالبد و ریشه جوامع را هدف قرار داده و آشفتگی روانی و پریشان حالی را به دنبال داشته است. قرآن کریم و روایات در خصوص این موضوع به لحاظ مبنایی و محتوایی از غنای والایی برخوردار است و نقش بسزایی در کاهش و از بین بردن انحرافات جنسی و تامین بهداشت روانی جنسی افراد و اجتماع دارد.  در این نوشتار پس از بررسی و تبیین کلیات تحقیق، به انواع و عوامل انحرافات جنسی، راهکارهای مقابله با اینگونه انحرافات بررسی شده است. از جمله این راهکارها تربیت جنسی در دوره های کودکی و نوجوانی، ازدواج و حجاب می باشد.

سحر و جادو از زمان قدیم بین مردم چنان مطرح بوده که بسیاری از مردم، حتی پیامبران الهی را به گواهی آیات، ساحر می پنداشتند. سحر در لغت به معنی هرکاری یاچیزی است که ماخذ آن مخفی و پنهان باشد، ولی در عرف عام غالبا به همان کارهای خارق العاده ای می گویند که با استفاده از وسایل مختلف انجام می شود. سحر امری آموختنی است. برخی کسانی که از سحر استفاده می کنند، با شیاطین در ارتباط هستند . با توجه به این که در بعضی از آیات قرآن کریم سحر را از امور تخیلی و غیر واقعی شمردند و ظاهر بعضی از آیات قرآن کریم اشاره به حقیقی بودن دارند همین مساله باعث شده تا بین مفسرین اختلافی بوجود بیاید بعضی از آنها سحر را از  امور واقعی می دانند و بعضی آن را غیر واقعی و تخیلی ؛ می توان به این نتیجه رسید که برخی از شعبه های سحر از امور واقعی است و تاثیر آنها مانند دارو بر مریض است، ولی اسلام، رفتن به سوی این امور و استفاده از آن را به شدت نهی می کند . البته یادگیری سحر به طور کلی حرام نیست و در برخی موارد مثلا برای رد آن جایز است و افراد خاص خود را می طلبد؛ زیرا در غیر این صورت آثار مخرب فردی و اجتماعی یا حتی خانوادگی به بار می آورد . پژوهش حاضر به بررسی سحر و جادو از منظر قرآن و روایات می پردازد.

قرآن به گواهی آیات عصمت (مایده/67.) و حفط (الحجر/9) با خطر تحریف و نابودی مواجه بوده و به گواهی تاریخ در محیط تزاحم مکانی با سلاسل جاهلی، صحابی، اموی و عباسی و در محاصره ی مکانی و زمانی این سلاسل؛ نازل و در شاکله ی سیره و احادیث نبوی و وصوی تفسیر شده است و لذا برای دفع خطر یادشده از ابزاری به نام معراض کار گرفته است. این مقاله نخست مفاهیم مادی، لغوی، فقهی، هیوی و صرفی معراض را معرفی؛ آنگه مصادیق علمی، دلیلی، انصرافی و عملی مفهوم صرفی آن را ذکر نموده و به نتایجی نیز می رسد از جمله: 1 معصوم در احادیث مخالفدار خود از گونه های علمی، دلیلی و انصرافی و قرآن تنها از گونه ی انصرافی استفاده کرده است با قرینه گذاری بر استفاده از معراض و بر معنی اراده شده. 2- قرآن به این دلیل از معراض استفاده کرده است که مخالفان به استفاده ی ابزاری از قرآن، نیاز داشته و در صورت باز بودن راه توجیه از خطر منصرف می شده اند. 3- حمل آیات مخالفدار بر معاریض که معانی توجیهی هستند و قطعا مراد نیستند بنمایه ی اصلی مذهب تفسیری غیر شیعوی و عامل و محور اصلی اختلاف مسلمانان است. 4- بحث از معراض در آیات مخالفدار به معراض گشایی از این آیات، تحول عظیم تفسیری و اعتقادی و وحدت مسلمانان منتهی شده و به تبع آن، کل جهان را متحول می کند.