نشریه اندیشه سیاسی در اسلام
پیاپی 24 (تابستان 1399)

سید قطب، یکی از تاثیرگذارترین اندیشمندان معاصر جهان اسلام و از مهمترین نمایندگان مکتب فکری بازگشت به اسلام اصیل است. این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی، اهم نظریات تمدنی سید و نوع مواجهه اش با مدنیت غرب را بررسی کرده و به این پرسش پاسخ داده است که مباحث تمدنی سید قطب، حول چه محورهایی هستند. یافته های تحقیق جاری نشان می دهد که کلیدواژگان سید در تصویر سازی از تمدن، در یک نظام زنجیروار قابل تفسیر می باشند؛ چنانکه «زن» به عنوان عامل حیاتی در بالندگی بشر، با حضور در یک بستر اجتماعی درست، می تواند از حقوق خود منتفع گردد و در قامت عنصری تعیین کننده برای تحقق آرامش جامعه ، متضمن شمه ای از «عدالت اجتماعی» مورد تاکید اسلام نیز باشد؛ لیکن مقاومت سرسختانه ی زورمندان و زیاده خواهان جهان در برابر استقرار عدالت، گریز از جنگ مشروع را برای طرفداران حاکمیت الهی ناممکن ساخته و تقابل همه جانبه ی مسلمانان با حکومتهایی که تجسمی از جاهلیت مدرن می باشند را اجتناب ناپذیر و ضروری کرده است؛ چنانکه سید قطب، «آمریکا» یعنی مظهر مدنیت نوین غرب را مصداقی از همین حاکمیتهای فزون طلب و ویرانگر دانسته و با اتخاذ رویکردی مقاوم در برابر آن، بر ضرورت مرزبندی مسلمانان با ارزشهای غربی و مقابله ی ایشان با تمدن برتری جویانه و غیر اخلاقی آمریکایی تاکید دارد و هر مسلمانی را مکلف به مبارزه با عموم حکومتهای غیر الهی در جهت برقراری حاکمیت مشروع اسلامی می داند.

علامه محمدحسین فضل الله از متفکران بزرگ و نواندیش در حوزه مسایل اسلامی و سیاسی می باشد. در دیدگاه فضل الله که متاثر از انقلاب اسلامی ایران و تحولات بعد از آن بود، انقلاب سیاسی به منظور تغییر حکومت و سیاست های غیر اسلامی به حکومت و سیاست های اسلامی و به تبع آن اقامه عدل و قسط می باشد. از نظر ایشان یک سری قوانین و الزاماتی را می بایست در حوزه اندیشه و عمل فعالان سیاسی با توجه به مقتضیات زمان تبیین و رعایت کرد تا فعالیت ها فایده مند واقع گردد. هدف پژوهش حاضر تحلیل و بررسی الزامات انقلاب است. نگارنده در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و منابع کتابخانه ای به بررسی پیرامون برخی از الزامات یک انقلاب فایده مند از دیدگاه این اندیشمند پرداخته است؛ که از جمله آن ها می توان این موارد را نام برد: مبارزه سیاسی در کنار مبارزه فکری، غافل گیر کردن دشمن و سازش ناپذیری، دعوت تدریجی قبل از شروع انقلاب، رعایت اصول شرعی و تفکیک منافع، هدف گرایی در مواضع، اتخاذ سیاست باز در روابط سیاسی، بهره گیری از حزب سیاسی و فعالیت تشکیلاتی.

شریعتی نظریه پرداز اسلام سیاسی چپ در ایران و از جمله نخبگان و متفکران بنام جهان اسلام است. شناخت افکار و اندیشه های شریعتی از جهات مختلفی بخصوص زمانی که آثارش نقش جهت دهنده ای در انقلاب اسلامی ایران ایفا کرده است، حایز اهمیت ویژه است. پژوهش پیش رو در صدد شناخت مولفه های فرهنگ سیاسی شیعه در اندیشه شریعتی و پاسخ به این سوال است که این مولفه ها چگونه در اندیشه سیاسی او متجلی شده است؟ بر این اساس در چارچوب نظریه ساختار-کارگزار و بطور خاص نظریه عاملیت و فرهنگ مارگارت آرچر و با استفاده از روش کیفی تحلیل اسنادی و با مراجعه به آثار به جا مانده از وی سه مولفه اجتهاد ، هجرت و امر به معروف و نهی از منکر مورد بررسی قرار گرفت. یافته های پژوهش نشان می دهد هر سه مولفه نه تنها جایگاه مهمی در اندیشه شریعتی دارد ، بلکه می توان بر این ادعا خطر کرد که نظریه اسلام انقلابی او بر پایه این سه مولفه قرار گرفته است.

شاید بتوان این ادعا را مطرح کرد که مفهوم زن اگرچه یک امر تعبیری است، مساله هر فلسفه سیاسی و اجتماعی قابل اعتنایی در جهان کنونی می باشد؛ درواقع در هر تعبیری از زن، نوعی نفوذ معنا و نوعی تزریق ارزش های فرهنگی - تمدنی مشخص نهفته است که مختصات هندسی زن مطلوب آن تمدن را نمایان می سازد. انقلاب اسلامی ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست. این مقاله بر آن است که با روش تحلیل محتوای کیفی (استقرایی)، در قالب سه گزینه مقوله اصلی، مقوله میانی و خرده مقوله، جواب این سوال را که طرفداران حقوق زن چه مطالباتی را در مجلس شورای اسلامی (مجلس اول تا پایان مجلس هشتم)، در موضوع خانواده، مطرح کردند و به کدام یک از خواسته های خود دست یافتند را بیابد. نتیجه این تحقیق و جستجو آن است که اگرچه زنان با مطرح کردن خواسته های حداقلی تلاش نمودند با کمترین تنش خواسته های خود را جامع عمل بپوشانند اما غلبه نگاه سنتی، جدی ترین مانع برای دست یابی زنان و طرفداران حقوقشان به خواسته هایشان بود.

این مقاله با هدف نقش فرهنگ سیاسی تشیع در شکل دهی به وحدت اجتماعی ایران از دوره صفویه تاکنون تدوین گردیده است . چنانچه در تعریف فرهنگ سیاسی تشیع  بایستی اذعان نمود این اصطلاح در واقع بخش عظیمی از اعتقادات و ارزشهای مذهب تشیع که از منابع و رویکردهای گوناگون شیعی حاصل می گردد و در واقع به عنوان وسیله و ابزار کنش و واکنش های شیعیان در برابر نظام های سیاسی مطرح است را شامل می گردد.  این پژوهش به شیوه توصیفی - تحلیلی و با استفاده از متون کتابخانه ای و تاریخی به این نتایج دست یافته است که فرهنگ سیاسی تشیع از دوران صفویه تاکنون علاوه بر معنابخشی، دارای کارکرد وحدت بخشی ، هویت بخشی و مشروعیت بخشی نیز بوده است و توانسته است در نظم و انضباط جامعه ایران و حتی بهداشت روانی، تعلیم و تربیت جامعه را تحت تاثیر آموزه های خویش قرار دهد. از سویی ، فرهنگ سیاسی شیعه در دوره صفویه به تقابل با دیگر جریان های انحرافی و تقابل با حکومت سنی مذهب عثمانی انجامید ؛ در دوره قاجاریه و با الهام از آموزه های جورستیزانه امامان و ایمه با اتحاد و وحدت جامعه به تقابل با ظلم و جور سلاطین قاجار و مبارزه با قراردادهایی همچون رویترز ، تنباکو و...  پرداخت ؛ در دوره پهلوی این فرهنگ در تقابل با ملی گرایی افراطی و باستان گرایی قرار گرفت و باعث اتحاد مردم در سرنگونی پهلوی شد و در نهایت در دوره کنونی هم نقش مهمی در شکل دهی به ساخت جامعه و تحولات آن داشته است و به عنوان یک منسجم بخش اجتماعی از زمان صفویه تاکنون موثر بوده است .

زنان به عنوان نیمی از پیکر اجتماع در عرصه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی نقش بسیار مهمی ایفا می کنند. حال زنان برای رسیدن به این جایگاه باید به مرحله توانمند سازی خود برسند. هدف توانمند سازی کمک به افراد ضعیف است تا تلاش نمایند بر ضعف هایشان غلبه؛ جنبه های مثبت زندگی شان را بهبود بخشیده، مهارت ها و توانایی هایشان را برای کنترل عاقلانه بر زندگی افزایش داده و آن را در عمل پیاده نمایند. در جامعه ایران نیز از قدیم تاکنون مسئله زنان مورد بحث بوده است. امام خمینی یک از اندیشمندان مهم در این زمینه می باشد. در این مقاله از چهارچوب نظری توماس اسپریگنز و بررسی جامعه موجود. جامعه مطلوب و راه حل به بررسی توانمندسازی زنان از نگاه امام خمینی پرداخته شده است. مهم ترین نتایج عبارت اند از ایجاد حکومت اسلامی و اجرای واقعی قوانین و مقررات آن در جامعه موجب ایجاد زمینه های مناسب برای توانمندسازی و ایجاد جایگاه مناسبی برای زنان در جامعه می شود.