نشریه جغرافیا و برنامه ریزی شهری چشم انداز زاگرس
پیاپی 48 (تابستان 1400)

بعد ازانقلاب صنعتی و عوارض مخرب ناشی از آن، بهره گیری هوشمندانه از تکنولوژی در راستای اهداف متعالی انسان گرایانه و زیست مدارانه در شهرها از آمال بشر بوده است. اما مسئله این است که بهره گیری از تکنولوژی در شهرهای کشور از آغاز، نه تنها در این راستا نبوده، بلکه زمینه ساز معضلات فراوانی همچون انواع مشکلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و به ویژه زیست محیطی شده است. لذا این پژوهش، با توجه به اهمیت موضوع به طرح ضرورت استقرار تکنوشهر در منظومه شهری کشور و مفهوم پردازی و ارایه کاربستی از آن پرداخته است. لازم به ذکر است که اصولا طرح واژگان «تکنوشهر»- با توجه به زاویه نگاه پژوهش حاضر- اولین نمونه در ادبیات علمی ایران و حتی جهان می باشد؛ که در این نمود، سعی گردیده است که با نگاهی منتقد از ماحصل روندشناسی تجربیات جهانی در زمینه بهره گیری از تکنولوژی در شهر استفاده گردد. نوع تحقیق بنیادی؛ و مبتنی بر اکتشاف در این پژوهش متاثر از انگاره هرمنیوتیک بوده و در چهارچوبی توصیفی- تحلیلی بر اساس مطالعات کتابخانه ای و اسنادی انسجام یافته؛ که با ترکیبی از روش های کیفی تحلیل محتوا، مرور سیستماتیک، فراترکیب و فراتحلیل انجام شده است. جامعه آماری پژوهش طیفی از اسناد علمی مربوط به تکنولوژی و شهر را در بر می گیرد که با بهره گیری از روش اشباع داده، 1726 منبع علمی به زبان های فارسی و انگلیسی با روش نمونه گیری هدفمند انتخاب گردیدند. نرم افزار مورد استفاده MAXQDA می باشد. بر مبنای یافته های تحقیق «تکنوشهر»، علاوه بر جنبه برندآفرینی آن در شکل؛ در محتوا نیز قادر است که با ایجاد شهری انسان گرا و زیست مدار، به اصلاح وضعیت نامطلوب کنونی شهرهای کشور- به ویژه در کلانشهرها- یاری رساند. در انتها نیز بر مبنای یافته های تحقیق، راهکارهایی بنیادی پیشنهاد گردید.

روند سریع گسترش کلان شهرهای ایران بدون پیش بینی و استقرار ترتیبات نهادی و قانونی لازم برای کنترل و هدایت توسعه و ارایه خدمات متناسب موجب بروز مشکلات و چالش های محتوایی متعددمی شود حل این چالش ها نیاز مند الگو های جدیدی است که بتوان از همه ظرفیت های جامعه در بخش های دولتی , خصوصی و مدنی استفاده کرد تا تولید و ارایه خدمات عمومی را حداکثر کرد . الگوی حکمروایی می تواند نظریه ای جدید در پاسخگویی به انتظارات و مسولیت های جدید باشد در این پژوهش هدف ،ارزیابی شاخص های مشارکت , شفافیت ، بینش راهبردی  سه شاخص حکمروایی خوب شهری در شهر الشتر میباشد. .روش تحقیق این پژوهش توصیفی - تحلیلی بوده که از منابع کتابخانه ای - اسنادی ، پرسشنامه و پیمایش های میدانی جهت گرد آوری اطلاعات مورد نیاز استفاده گردیده است .از آنجایی که دیدگاه شهروندان و مدیران شهر الشتر در مورد وضعیت شاخص های مشارکت ،شفافیت ، بینش راهبردی مقایسه شده است ،حجم نمونه در این پژوهش 322 نفر از شهروندان و 50 نفر از مدیران شهری شهرداری می باشد .روش تحلیل داده ها به دو طریق آمار توصیفی و استنباطی صورت گرفت و از نرم افزار  spss وExcel جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات بهره برده شده .جهت تحلیل دیدگاه های شهروندان و مدیران از آزمون تی مستقل بهره برده شده . نتایج حاصل از ارزیابی شاخص های بکار رفته در این پژوهش نشان می دهد وضعیت شاخص های حکمروایی  در از نگاه هر دو جامعه آماری(شهرودان و مدیران شهر) در وضعیت مطلوبی قرار ندارد

ایران کشوری بلاخیز است، همان‏ طور که تاریخ نشان می‏ دهد هر چند وقت یک بار قسمتی از کشور به ‏دلیل حوادث طبیعی و انسانی دچار خسارات شده است. از این رو، لزوم توجه را به مدیریت و برنامه ‏ریزی بحران در شهرها بخصوص کلانشهرها دو چندان نموده است. مشهد جزء کلان‏شهر‏های پرجمعیت و زایر‏پذیر می باشد، در این میان لزوم توجه به مدیریت و برنامه ‏ریزی بحران در کلانشهری همچون مشهد به عنوان پایتخت معنوی ایران ضروری می‏ باشد. منطقه 11 شهرداری مشهد به ‏دلیل وجود گسل معکوس، و سایر مخاطرات طبیعی از جمله مسیل و فرونشست به‏ عنوان نمونه موردی انتخاب گردیده است. هدف اصلی این تحقیق شناسایی پهنه‏ های آسیب پذیر در برابر مخاطرات طبیعی در منطقه 11 شهرداری می ‏باشد. به همین منظور مخاطراتی نظیر زلزله، سیل و فرونشست زمین در سطح منطقه مورد مطالعه مورد بررسی قرار گرفتند. جهت تجزیه وتحلیل داده ‏ها علاوه بر روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) از روش همپوشانی شاخص‏ها در نرم افزار GIS استفاده شده است. شناسایی نواحی آسیب پذیر در پژوهش حاضر بر مبنای سه رویکرد کالبدی- فضایی، انسان و فعالیت، و امداد و مدیریت صورت گرفته است. در نهایت یافته‏ های تحقیق حاکی از آن است که 2/47 درصد از ناحیه یک و 8/52 درصد از ناحیه دو در برابر مخاطرات طبیعی (سیل، زلزل و فرونشست زمین) آسیب پذیرند. در نهایت با توجه به مطالعه صورت گرفته در منطقه یازده شهرداری مشهد مشخص شد که در میان مخاطرات طبیعی زلزله، نقش اساسی در میزان خطرپذیری و آسیب پذیری به زیرساخت‏های شهری، خسارات جانی و مالی را در این منطقه دارد. بنابراین پیشنهاد اصلی این پژوهش در خصوص کاهش میزان آسیب پذیری در زمان وقوع بحران، احداث بیمارستان می ‏باشد.

از حدود دهه 1950 میلادی، رشد فوق العاده شهرها و افزایش جمعیت شهری، باعث تحول الگو و نظام سکونتگاه ها و اسکان بشر شده است. این تحول در کشورهای جهان، آهنگ و کیفیت متفاوتی دارد. دسترسی به زمین و مسکن مناسب، کافی و ارزان قیمت به عنوان اولین گام مورد نیاز رشد و توسعه مشترک همه شهرها، دغدغه کشورها بویژه کشورهای جهان سوم است. محدودیت عرضه زمین از یکسو و تقاضای روزافزون برای آن از طرف دیگر سبب شده است تا مسئله زمین به یکی از ضروریات برنامه ریزی در شهرها تبدیل گردد. بنابراین هدف این تحقیق واکاوی و بررسی دلایل افزایش قیمت زمین و مسکن در ناحیه ی منفصل شهری نایسر در شهر سنندج می باشد. روش تحقیق بصورت توصیفی - تحلیلی بوده و به لحاظ هدف کاربردی می باشد. روش گردآوری داده ها به صورت کتابخانه ای و میدانی است. همچنین از 7730 خانوار موجود در محدوده، 400 نفر سرپرست خانوار از طریق فرمول کوکران به صورت تصادفی برای پرسشگری انتخاب شده اند و در نهایت برای تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزارهای SPSS و  MICMAC استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان داد که شاخص های مربوط به ابعاد اقتصادی، کالبدی، مدیریت شهری، محیطی - طبیعی و اجتماعی به ترتیب با میانگین وزنی «01/8، 15/7، 66/5، 09/5 و 74/3» بیشترین تاثیر را بر گرانی زمین و مسکن در نایسر داشته اند. ذخیره زمین، بورس بازی و رانت زمین و مسکن، افزایش روز به روز جمعیت و تقاضا برای مسکن و سرپناه، ورود مهاجران با طیف گوناگون اقتصادی و اجتماعی، نزدیکی به شهر مادر (سنندج) و... از جمله مهمترین عوامل گرانی زمین و مسکن می باشند که ساکنان را با چالش جدی مواجهه کرده است. همچنین عواملی که به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر افزایش قیمت زمین تاثیر داشته اند از طریق آزمون تحلیل مسیر مشخص شدند.

به دنبال گسترش شهر و شهرنشینی در دوران معاصر و هم زمانی آن با تحولات فرهنگی زاده ی مدرنیسم، جهان شاهد حضور پررنگ تر زنان در عرصه های اجتماعی و اقتصادی بوده است. به تبع این حضور، موضوعات تازه ای در باب فضاهای شهری و زنان مطرح می شود. یکی از این مسایل، وجود فضاهای فاقد امنیت در شهرهاست که باعث ایجاد حس ناامنی در شهروندان، خصوصا زنان به عنوان یک قشر آسیب پذیر می شود. در همین راستا هدف این پژوهش تاثیر فضای شهری بر احساس امنیت زنان در محله حاشیه نشین جهانگیرآباد در شهر خرم آباد می باشد. در این پژوهش از نظریات پنجره شکسته ولسون و کینگ، فضای قابل دفاع نیومن، چشم های خیابان جیکوبز، نظریه پیشگیری از جرم به وسیله طراحی محیط و نظریه فمینیستی استفاده شده است.پژوهش به روش پیمایش و با استفاده از پرسشنامه انجام شده است. نمونه پژوهش را 384 نفر از زنان ساکن محله جهانگیرآباد شهر خرم آباد تشکیل می دهند. یافته های پژوهش حاکی از وجود رابطه مستقیم و معنادار بین فضای شهری و احساس امنیت زنان است. در مقایسه نقش ویژگی های کالبدی فضای شهری بر احساس امنیت بیش از ویژگی های غیر کالبدی آن است.

هدف پژوهش حاضر تحلیل نقش محیط سیاسی و ذهنی - ادراکی در تفاوت سطح نشاط در محله های منتخب شهر اهواز است. پژوهش حاضر کاربردی و از لحاظ روش شناسی"توصیفی-تحلیلی" است. ابزار مورد استفاده، ترکیبی از پرسشنامه محقق ساخته و پرسشنامه استاندارد شادکامی آکسفورد است. جامعه آماری شامل شهروندان شهر اهواز (زن و مرد) در محدوده سنی 15 سال به بالا (887280 نفر) است. حجم نمونه متناسب با جامعه آماری و بر اساس فرمول کوکران 385 نفر و روش نمونه گیری نیز طبقه ای نسبی است. پرسش نامه ها در شش محله منتخب شهرک نفت، کیانپارس، گیت بوستان، عامری، منبع آب و کوی علوی توزیع و تکمیل گردید. از آنجایی که این محلات براساس شاخص های مکانی شامل جمعیت، سطح کیفیت زندگی، قشربندی اجتماعی، دارای سطوح مختلف و تفاوت مکانی هستند و تنوعی از مکان ها و  بافت های مختلف شهر اهواز اعم از حاشیه نشین، فرسوده، از پیش طراحی شده و جدید را شامل می شوند و همچنین توزیع و پراکندگی آن ها گستره جغرافیایی و مناطق شهر اهواز را پوشش می دهد، به عنوان محلات مناسب جهت بررسی و تحلیل موضوع مورد مطالعه تعیین شدند. جهت تحلیل داده ها از نرم افزار spss و نرم افزار GIS استفاده شده است. براساس یافته های پژوهش، شهروندان سطح نشاط خود را نسبت به همه عوامل محیط سیاسی و ذهنی-ادراکی پایین تر از حد میانگین و حد مطلوب ارزیابی کرده اند. این امر شرایط نامناسب و احساسات منفی مانند نارضایتی، ناخشنودی و عدم اعتماد و امید به وضعیت و محیط سیاسی را برای شهروندان این شهر ترسیم می کند.  تفاوت سطوح مکانی در اثرپذیری سطح نشاط شهروندان از محیط سیاسی و ذهنی-ادراکی نقش دارد و سطح نشاط شهروندان بر اساس اثرگذاری محیط سیاسی و محیط ذهنی-ادراکی از مکان ها و محله های با سطوح بالاتر به سمت مکان ها و محله های سطوح پایین تر تغییر پیدا می کند و سیر نزولی دارد. شرایط محیط سیاسی بر محیط ذهنی - ادراکی شهروندان اثر گذار است و محیط سیاسی به واسطه محیط ذهنی-ادراکی و شکل دهی به نقشه ذهنی شهروندان در بروز احساسات و رفتارهای آنان در محیط های شهری اثر گذار است. در نهایت پیشنهادها ارایه گردیده است.

اگرچه محلات مرکزی شهر در گذشته مرکز تعاملات و فعالیت های اجتماعی و اقتصادی متنوعی بوده اما امروزه به علت مشکلات عدیده که از آن ها تحت عنوان فرسودگی یاد می شود هویت این محلات روز به روز کمرنگ تر شده و به تبع آن کارایی خود را از دست داده است. به همین دلیل، توجه به این گونه محلات و مداخله در آن ها امری ضروری به نظر می رسد. یکی از روش های نوین مداخله در بافت های قدیمی و تاریخی محلات رویکرد بازآفرینی است، در واقع بازآفرینی با توجه توامان به ابعاد کالبدی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست محیطی سعی در احیا، تجدید حیات و نوزایی شهری و یا به عبارتی به دنبال دوباره زنده شدن بافت شهر است.در همین راستا، پروژه بازآفرینی بازار و فضاهای پیرامونی آن در شهر فامنین با هدف تحریک توسعه و سرزنده سازی اقتصادی- اجتماعی این محدوده طرح شده است. با توجه به این امر که این محدوده به عنوان قلب تپنده شهری فامنین و همچنین هسته اصلی آن در نظر گرفته میشود، بنابراین اهمیت توجه به آن دوچندان شده است. لذا در تحقیق حاضر با بهره گیری از معیارهای حاصل از خوانش ذهنی شهروندان از کیفیت های فضایی که در پروژه های بازآفرینی توسط صاحبنظران و پژوهشگران داخلی و خارجی صورت گرفته است پرسشنامه ای تنظیم شده و توسط نرم افزار (SPSS) مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است.  جهت بررسی هر یک از متغیرها و گویه های تحقیق از آزمون T تک نمونه ای استفاده شده است. روش تحقیق براساس هدف کاربردی و از لحاظ ماهیت و روش، توصیفی-تحلیلی است. یافته ها حاکی از آن است که از 18 شاخص کیفیت فضای همگانی تنها 5 شاخص و شاخص امنیت در وضعیت متوسطی قرار دارند و مابقی شاخص ها در وضعیت نامطلوبی به سر میبرند.

گسترش افقی یا اسپرال شهری پدیده ای است که در نیم قرن اخیر نه تنها در کشورهای توسعه یافته بلکه در کشورهای در حال توسعه نیز بروز یافته است. این پدیده (اسپرال شهری) رشد و گسترش فضایی سریع شهر به سمت نواحی حاشیه ای به صورت توسعه کم تراکم و نامنظم است. شهر دزفول که در شمال استان خوزستان قرار گرفته علیرغم رشد سریع جمعیتی در چند دهه اخیر، رشد و گسترش فضایی افقی سریعی داشته است. برهمین اساس پژوهش حاضر به دنبال تحلیل اثرات زیست محیطی گسترش افقی شهر دزفول با تاکید بر شاخص های رشد هوشمند می باشد. این تحقیق کاربردی و از روش توصیفی - تحلیلی بهره برده است. برای استخراج شاخص های مورد استفاده ی پژوهش در بخش مبانی نظری، بامطالعه ی پژوهش های داخلی و خارجی شاخص زیست محیطی که یکی از شاخص های اصلی رشد هوشمند شهری است انتخاب شد. جامعه ی آماری شامل محله های 22 گانه شهر دزفول که بر اساس بخش های کالبدی است. برای رتبه بندی محلات شهر دزفول به لحاظ برخورداری از شاخص های زیست محیطی رشد هوشمند از روش آنتروپی و مدل تاپسیس استفاده می گردد. در این مطالعه از نرم افزار GIS به منظور ترسیم نقشه ها، نرم افزار SPSS و TOPSIS به منظور محاسبات استفاده می شود. و در نهایت این نتیجه کسب شد که اگرچه نمی توان انکار کرد که گسترش مناطق شهری و کاربری های مرتبط اثرات مخربی بر زمین های کشاورزی دارد اما با توجه به نتایج این پژوهش نمی توان تایید کرد که  گسترش افقی شهر در دهه اخیر بر منابع محیطی شهر اثرات زیانباری داشته است.