نشریه تاریخ اسلام در آینه پژوهش
سال هفدهم شماره 2 (پیاپی 49، پاییز و زمستان 1399)

اتان کلبرگ، خاورشناس معاصر و شیعه‌پژوه صهیونیستی و فعال در حوزه مطالعات شیعی است. او در دو مقاله‌ای که در خصوص اصطلاح رافضه تدوین کرده، در تلاش برای تبیین معنای این اصطلاح و پیشینه‌شناسی آن است. کلبرگ با استفاده از منابع متقدم شیعه و اهل‌سنت، معنای اصطلاحی رافضه و بار معنایی این اصطلاح را مورد بررسی قرار می‌دهد. او بر این نکته اصرار دارد که اصطلاح رافضه که ابتدا دارای معنایی منفی بوده، توسط ایمه شیعه به اصطلاحی مثبت و افتخارآمیز بدل شده است. همچنین پیشینه اصطلاح رافضه را از زمان ادریس نبی و بعد از آن حضرت موسی تا تاریخ اسلام دنبال می‌کند. در نقد دیدگاه او به روش تحلیل محتوای کیفی، به تفسیر دیدگاه وی و شناسایی خلاهای این دیدگاه در اصطلاح‌شناسی و شناخت پیشینه پرداخته شد. یافته‌های پژوهش نشان داد که کلبرگ اولا میان معنای لغوی و اصطلاحی قایل به تمایز نشده و از مفهوم‌شناسی لغوی غفلت نموده است؛ به همین دلیل در پیشینه نیز میان دو معنا خلط کرده است؛ ثانیا او در نهایت نتوانسته مدعای خود را که اثبات بار معنایی مثبت برای اصطلاح رافضه است، به اثبات برساند و دلیل متقنی ارایه کند، بلکه دلایل متعدد تاریخی و حدیثی خلاف این ادعا را نشان می‌دهد. همچنین وی در مقالات خود به نتیجه روشن نرسیده و صرفا احتمالات را بیان کرده است و در دسته‌بندی اقوال و احتمالات نیز انسجام روشی و نظم منطقی را رعایت نمی‌کند.

تفسیر ادبی (فرهنگی) از رویکردهای معاصر و نوین، تفسیری است که از سوی امین الخولی نواندیش مصری نظریه‌پردازی شد و توسط شاگردان و قرآن‌پژوهان بعدی ادامه و توسعه یافت. در تفسیر ادبی معاصر، تبارشناسی مفردات قرآنی و گزارش‌های تاریخی ناظر به عصر جاهلی و زمان نزول، رکن اصلی به‌شمار می‌آید و نتایج آن در دو محور «بازشناسی تاریخ عصر جاهلی» و «تفسیر دقیق‌تر آیات» قابل پیگیری است. این مقاله به روش کتابخانه‌ای و رویکرد تحلیلی تبیینی و با تمرکز بر آثار قرآن‌پژوهان مکتب تفسیر ادبی معاصر تلاش کرده تا گونه‌های پیوند تاریخ و فرهنگ عصر نزول و تفسیر ادبی معاصر را در محور دوم نشان دهد. حاصل اینکه معنایابی تاریخی واژگان قرآن، تصحیح تفسیر برخی آیات، بازتفسیر قصص قرآن و نقد کاربست گزارش‌های تاریخی نادرست در تفسیر، از آثار پیوند تاریخ با تفسیر ادبی است که می‌تواند به صورت الگویی به کار گرفته شود. در عین حال انحصار معنای قرآن در بافت تاریخی نزول و متاثر، دانستن قرآن از فرهنگ زمانه و تمسک به گزارش‌های ضعیف تاریخی، از انحرافات تفسیر ادبی در بهره‌مندی از تاریخ است.

چگونگی ارتحال پیامبر (ص) یکی از موضوعات تاریخی است که به علت وجود روایات متناقض، در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است؛ بدین معنا که چندان واضح نیست، آیا پیامبر اکرم (ص) با مرگ طبیعی از دنیا رفت یا با مسمومیت به شهادت رسید؟ این مقاله با استناد به متون معتبر، به نقد و بررسی روایات شیعه و سنی و دیدگاه علمای فریقین در مسایلی از قبیل علت بیماری، شروع بیماری و ماجرای دارو دادن به آن حضرت در حال بیماری (ماجرای لدود)، پرداخته است؛ و مهم‌تر از همه، با طرح دیدگاه‌ها و مدارک شیعه و سنی در موضوع علت ارتحال پیامبر اکرم (ص) به دسته‌بندی روایات مختلف در این‌باره پرداخته و در مجموع به این نظریه رسیده که اصل مسموم شدن پیامبر اکرم (ص) از دیدگاه اکثر قریب به اتفاق عالمان فریقین پذیرفته شده؛ اما چگونگی و سبب آن به دلیل تناقضات بسیار ناشی از فضای سیاسی پس از رحلت آن حضرت، و وجود انگیزه‌های جدی در تحریف و کتمان در هاله‌ای از ابهام است.

در این مقاله سه گزارش سیاسی درباره میرزای نایینی، با روش تاریخی (توصیفی و تحلیلی) مورد پژوهش قرار گرفته است: 1. روابط نزدیک و صمیمی میان میرزای نایینی با سید‌جمال‌الدین اسد‌‌آبادی؛ 2. صدور اجازه از سوی میرزای نایینی برای اعدام شیخ ‌فضل‌الله نوری و جعل تلگراف به نام آخوند خراسانی؛ 3. تشکیل جلسه با محوریت آخوند خراسانی جهت تصمیم‌گیری درباره ملاقربانعلی زنجانی که براساس آن، میرزای نایینی به لزوم اعدام ملاقربانعلی نظر داد و در تلگراف آخوند مطالبی اضافه کرد. نتایج تحقیق درباره این سه گزارش چنین است: 1. اصل آشنایی و ارتباط میان سیدجمال و میرزای نایینی صحیح است؛ اما وجود «رابطه بسیار صمیمی و گرم» میان اسدآبادی و نایینی و رفت‌و‌آمد مکرر سیدجمال نزد نایینی، نادرست و دست‌کم محل تردید است؛ 2. گزارش دوم از اساس کذب و دروغ است؛ 3. درباره محتوای گزارش سوم، همانند گزارش اول، باید تفکیک قایل شد. بخشی از مطالب آن، که به نوعی در برخی منابع دیگر نیز آمده، صحیح است؛ اما بخشی دیگر از آن قابل تردید و انکار می‌باشد. براین‌اساس، اینکه میرزای نایینی نظرش بر اعدام ملاقربانعلی بود و در تلگراف آخوند مطالبی اضافه کرده بود، پذیرفته نیست.

مارتین لینگز، متولد 1909م در انگلستان، از معدود خاورپژوهانی است که از مسیحیت به اسلام تغییر آیین داده و آثاری در حوزه مسایل اسلامی پدید آورده است. یکی از آنها کتابی است با عنوان «محمد بر پایه کهن‌ترین منابع». گرچه وی در این کتاب گزارشی نسبتا جامع از زندگی پیامبر خاتم (ص) ارایه داده، اما روش تاریخ‌نگاری وی، با معیارهای پژوهش تاریخی منطبق نیست. در این مقاله، با استفاده از روش تحلیل تاریخی، روش تاریخ‌نگاری مولف با بررسی موردی «مسئله ایمان ابوطالب (ص)» بررسی شده تا اشکالات کتاب در این زمینه مطرح شود و تصویر شفاف‌تری از موضوع بحث به مخاطبان ارایه گردد. گزینش بدون ارایه منطق، بی‌توجهی به تمامی گزاره‌ها و شواهد، تحمیل پیش‌فرض‌ها بر تاریخ و بی‌توجهی به تمامی منابع، از جمله اشکالات روشی بر تاریخ‌نگاری مارتین لینگز است که نتیجه آن معرفی چهره‌ای بی‌ایمان از حضرت ابوطالب (ص) است. درحالی‌که بررسی تمامی منابع، گزاره‌ها و شواهد، ادله و شواهد بسیاری را مبنی بر ایمان ابوطالب (ص) آشکار می‌کند.

تاریخ جوامع مختلف از دیرباز شاهد بروز بیماری‌های فراگیر و بحران‌های زیستی مختلفی بوده است. بحران‌هایی که در عرصه‌های مختلف اجتماعی حیات بشر به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم تاثیرگذار بوده و پیامدهای مادی و معنوی گسترده‌ای را به ‌دنبال داشته است. در این بین روحانیون و عالمان دینی نقش موثری را در مسئولیت‌های اجتماعی بر عهده داشته‌اند؛ اما آنچه در این میان کمتر مورد توجه قرار گرفته، فعالیت روحانیون و عالمان دینی در حوزه سلامت و بهداشت عمومی است. این تحقیق با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی تحلیلی در پی پاسخ به این مسئله است که روحانیون چه نقشی را در مواجهه با بیماری‌های فراگیر حد فاصل ظهور سلاطین صفویه تا پایان عصر قاجار بر عهده گرفته‌اند؟ با بررسی و تحلیل گزاره‌های تاریخی چنین می‌‌توان استنتاج نمود که عالمان دینی در کنار مسئولیت‌های دینی با اقداماتی همچون تالیف کتاب، فراگیری دانش پزشکی، معالجه بیماران و مشارکت در ساخت بیمارستان، به ‌نقش‌آفرینی در این دسته از بحران‌ها پرداخته‌اند.