فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 87 (تابستان 1400)

سیاست خارجی را در خوانشی پذیرفته شده، مجموعه راهبردها و جهت گیری هایی تلقی می کنند که یک کشور در راستای تحقق منافع ملی در محیط خارجی دنبال می کند. از سوی دیگر سیاست خارجی به مثابه عینکی است که یک کشور بر دیدگان خود می زند و با آن به جهان پیش رو می نگرد. در این چشم انداز، پاره ای از هویت ها، منافع، ارزش ها و تجربه های تاریخی و ملی مشترک، در جهت دادن به سیاست خارجی نقش دارند؛ به معنای دیگر، نقطه عزیمت سیاست خارجی در محیط داخلی متبلور می شود. سیاست خارجی همچون دیگر سطوح حکمرانی، کارگزارانی می طلبد که امور را رتق وفتق کنند، در جایگاه نماینده کشور خود، علاوه بر ادب حکمرانی، آداب صحبت بدانند و توانی عمیق برای پیوند میان این دو فراهم آورند. از همین رهگذر، ضرورت پرداختن به کارگزاران برجسته سیاست خارجی در تاریخ معاصر ایران دوچندان می شود و بر پژوهشگران و علاقه مندان است تا با محوریت قراردادن پژوهش هایی از این دست، زمینه عرضه آنها را به جامعه علمی فراهم آورند. پژوهش حاضر بر آن است تا با تمرکز بر علی اصغر حکمت شیرازی به این پرسش پاسخ دهد که وی در جایگاه کارگزار سیاسی فعال، چه میراثی را در سیاست خارجی بر جای گذاشته است؟ آشنایی عمیق حکمت با زبان و ادبیات فارسی، فرهنگ و هویت ملی، اصالت خانوادگی، تسلط علمی، نویسنده ای پرکار و خوش فکر و همچنین زیست اجتماعی او در شیراز، شهر حکمت و ادب از متغیرهای مهم هستند که پژوهش را با پیچیدگی ها و جذابیت هایی خاص همراه می کند؛ به ویژه آنکه به لحاظ پژوهشی در باره وی در قامت کارگزار برجسته سیاست خارجی کمتر کار شده است و اهمیت پژوهش حاضر از همین جهت درخور فهم خواهد بود.

در دهه آغازین سده سیزدهم هجری قمری/ دهه پایانی سده هجدهم میلادی، حجم درخور توجهی از کالاهای ضروری منطقه و بین الملل در محدوده آبی و خاکی خلیج فارس ارایه و مبادله می شد. از سوی دیگر، هرگونه عاملی که به تزلزل در بازارهای منطقه هیدروپلیتیک خلیج فارس و حتی فراسوی این حوزه منجر می شد، زمینه رکود فعالیت تجاری در این منطقه را فراهم می کرد؛ ازاین رو، پیش بینی وضعیت و درنظرگرفتن راهکارهای موثر و کاربردی برای بهره وری از تجارت در خلیج فارس از ضرورت هایی بود که بازرگانان و شرکت های تجاری از جمله شرکت هند شرقی بریتانیا همواره مدنظر داشتند. شرکت هند شرقی بریتانیا از سال های آغازین سده یازدهم هجری قمری/ هفدهم میلادی از موقعیت تجاری خلیج فارس بهره مند شده بود و در حفظ آن می کوشید. این پژوهش با تکیه بر سه گزارش جامع از کارگزاران شرکت هند شرقی بریتانیا، ضمن بازخوانی ارزیابی آنها از بازارهای خلیج فارس در دهه آغازین قرن سیزدهم هجری قمری/ دهه پایانی سده هجدهم میلادی، وضعیت تجاری منطقه و پیامدهای آن را در بازه زمانی ده ساله بررسی و تحلیل می کند. ارایه تفسیر از موقعیت تجاری این منطقه هیدروپلیتیک که به شکل گیری تحرکات سیاسی شرکت هند شرقی بریتانیا در دهه دوم سده سیزدهم هجری قمری/ آغاز سده نوزدهم میلادی منجر شد، از دستاوردهای این پژوهش است.

ایران و عثمانی، در قرن نوزدهم میلادی به طور هم زمان، با برنامه های استعماری دولت انگلیس مواجه بودند که به دنبال گسترش نفوذ و تحکیم موقعیت خود در مقابل رقیبان استعماری مانند روسیه و فرانسه بود و همین امر موجب شد تا اندیشمندان دو جامعه در مورد مناسبات با دولت انگلیس تامل کنند و راهکارهایی را در این عرصه به دولتمردان خود ارایه دهند. نحوه رویکرد این اندیشمندان به سیاست های انگلستان مسئله ای است که در پژوهش حاضر با مطالعه موردی اندیشه های میرزا یوسف خان مستشارالدوله از ایران و نامق کمال از عثمانی بررسی تطبیقی خواهد شد. هر دو نفر آنها در نیمه دوم قرن نوزدهم به مناسبات با انگلستان توجه کردند؛ بنابراین، در پژوهش حاضر با مطالعه تطبیقی اندیشه های آنان، به این پرسش پاسخ داده می شود که دو اندیشمند مورد بحث در مورد مناسبات با دولت انگلستان چه ویژگی های مشترکی به لحاظ فکری دارند؟ حاصل پژوهش نشان می دهد که مشکلات همسان دو جامعه در عرصه بین المللی به رغم اختلاف های دو دولت، اندیشمندان آنها را به دیدگاه هایی مشترک در مورد انگلستان سوق داده بود.

رسمیت یافتن مذهب تشیع توسط صفویان در ایران به عنوان مسئله ای چالش برانگیز برای دولت های هم مرز با ایران از جمله خانات محلی تحت حاکمیت ازبک ها در منطقه آسیای مرکزی، بازتاب داشت. نمودهای عینی مواضع و سیاست خانات خیوه و خوارزم در قبال صفویان از آغاز تا اضمحلال، موازی با خوانش های خودمختاری در ابتدای تاسیس، تحت سلطه بودن در دوره شاه عباس بزرگ و  استقلال از ایران در دوره فروپاشی انعکاس یافتند. در راستای این مسیله، سیاست های تحریک آمیز و توسعه طلبانه خانات منطقه خوارزم، هم زمان با اواخر دوره حکومت صفویان، حاکمیت ایران آن دوره را برای مدتی با چالش جدی مواجه ساخت. رهیافتی در باب مسئله مذکور که شروع آن توسط افغان ها و تداوم آن با پشتیبانی و حمایت خوانین وقت آسیای مرکزی در خیوه تحت حاکمیت شیرغازی خان و بعد ایلبارس خان تدارک و پشتیبانی می شدند و نیز رهیافتی در باب مسئله هم عرض با آن، هنگام لشکرکشی نادر شاه به هند و همانا ورود شورشیانی از منطقه خوارزم به هدایت و تحریک ایلبارس، خان وقت خیوه به منطقه خراسان درخور توصیف هستند؛ تحولاتی که در نوع خود از جمله علت های توجه و لشکرکشی نادر به منطقه خوارزم بودند. پژوهش حاضر بر اساس این مسئله شکل گرفته است که روابط سیاسی نادر شاه با خانات خیوه به چه شکل بود و به چه نتایجی منتهی گردید؟

نقش تاریخی نظامیان در به قدرت رساندن خاندان های حکومتگر و همچنین ثبات بخشی به نظام های سیاسی در برابر تهدیدهای درونی و بیرونی، اهمیت و جایگاه آنان را به عنوان یکی از بازیگران اصلی ساختار سیاسی حکومت ها مشخص می کند. از سویی، حضور نظامیان در عرصه روابط خارجی حکومت ها، بر اهمیت آنان در نظام های سیاسی افزوده است. در نظام حکومتی شیعی صفویه، نظامیان چه در مرحله تاسیس، تثبیت و تداوم نظام سیاسی و چه در عرصه سیاست خارجی، حضوری موثر داشتند و از کنشگران اصلی به شمار می آمدند. هدف این پژوهش، بررسی نقش نظامیان در سیاست خارجی ایران عصر صفویه در دوره تاسیس، یعنی زمامداری شاه اسماعیل اول به روش توصیفی- تحلیلی بر اساس داده های منابع کتابخانه ای است. یافته های پژوهش نشان می دهند که به دلیل نقش موثر نظامیان قزلباش در پایه گذاری حکومت صفویه و فقدان تفکیک دقیق وظایف منصب های حکومتی در دهه های آغازین این دولت، نظامیان در سیاست خارجی شاه اسماعیل اول، چه در قالب تکاپوهای نظامیگری، جنگ با همسایه ها و دفاع از مرزها و حاکمیت صفویه و چه در قالب اقدام های تبلیغی برون مرزی در تهییج مریدان و هواخواهان صفویه و نشر اندیشه شیعی، همواره یکی از ارکان اصلی بودند و در تثبیت قدرت شاه اسماعیل و موجودیت نظام سیاسی صفویه، نقشی مهم ایفا کردند.

این پژوهش نقش حاکمان محلی را در برهم زدن امنیت ایالات سرحدی خراسان و استرآباد از انعقاد قرارداد آخال تا پایان دولت ترازی بررسی می کند. پرسش های اصلی پژوهش حاضر عبارتند از: 1. حاکمان محلی چگونه باعث برهم زدن امنیت مناطق تحت کنترل خود و سرزمین های اطراف می شدند؟ 2. دلایل تلاش حاکمان محلی برای برهم زدن امنیت این مناطق چه بود؟ این پژوهش دو فرضیه دارد: حاکمان با تحریک ترکمن ها به آشوب و ایجاد ناامنی، باعث برهم زدن امنیت مناطق تحت کنترل خود و مناطق اطراف می شدند؛ منافع شخصی حاکمان محلی علت اصلی تلاش آنان برای برهم زدن امنیت این مناطق بود. روش پژوهش در مقاله حاضر، توصیفی- تحلیلی و بر مبنای منابع اسنادی آرشیوی و چاپ شده، سفرنامه ها، خاطرات و آثار پژوهشی است.