پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی
پیاپی 15 (بهار و تابستان 1400)

جنگ ها و سفینه های برجامانده از قرون گذشته که غالبا به صورت نسخ خطی در کتابخانه های داخل و خارج ایران نگهداری می شوند، از منابع غنی و معتبر در قلمرو ادبیات منظوم و نقد و تصحیح آن به شمار می روند. یکی از این مجموعه ها، سفینه ای است که سلیمان قونوی از دانشمندان و ادیبان قرن نهم در سال 860ق گردآوری کرده است. این سفینه، مونس العشاق و تحفه الآفاق نام دارد و مشتمل بر 11600 بیت از اشعار 82 شاعر معروف و گمنام سده هفتم، هشتم و نهم است. این سفینه از قالب های مختلف شعر فارسی از جمله تعداد 75 قصیده، 28 قطعه و رباعی و ترجیع بند و مخمس و 783 غزل و دو مثنوی تشکیل شده است. نسخه منحصربه فرد این اثر به شماره 5712 در کتابخانه حضرت آیت الله مرعشی نجفی نگهداری می شود. با توجه به اینکه این سفینه، تاکنون تصحیح و معرفی نشده است، این پژوهش به معرفی ویژگی های این نسخه، معرفی شاعران گمنام، تعداد ابیات و غزلیات تازه یافته از شاعران مشهور و با دیوان و شاعران بی دیوان می پردازد. معرفی این اثر علاوه بر اشتمال بر ابیات و غزلیات تازه یافته، از تعدادی از شاعران معروف و معرفی یازده شاعر گمنام، اشعار قابل توجهی از شاعران بی دیوان را که در 34 تذکره مهم و مورد استفاده نیامده است، معرفی می کند.

یکی از نظریه‏پردازان برجسته حوزه تصحیح، دیمیتری لیکاچف روس است که در کتاب متن‏شناسی خود و در چند نمونه از مقالاتش، به‏طور مفصل به ارایه دیدگاهش درباره تصحیح متون خطی پرداخته است. در این مقاله، با بررسی آثاری که زنان در ایران تصحیح کرده‏اند، بهترین آثار تصحیحی زنان بر مبنای نظریه لیکاچف مشخص می‏‏شود. هدف از این کار فهم بهتر نظریه لیکاچف است؛ درواقع نظریه لیکاچف تنها تیوری تصحیح است که معتقد است با اینکه سبک تصحیح زنان و مردان در کلیت یکسان است، برخی تفاوت‏های جزیی نیز دارد. نظریه لیکاچف دارای سه مرحله اصلی «تربیت»، «کشف و به‏گزینی» و «ارایه» است. پرسش اصلی پژوهش این است که «باتوجه‏به نظریه لیکاچف، آیا می‏توان نوعی سبک شخصی برای تصحیح زنان قایل شد؟» که پاسخ به آن، مثبت است و این ویژگی را باید در توجه دقیق و ظریف زنان به مسایل پیرامتن جست‏وجو کرد. همچنین مهم‏ترین نتیجه‏گیری این مقاله، شناسایی تصحیح ظفرنامه منظوم از منصوره شریف‏زاده به‏عنوان بهترین تصحیح زنانه است؛ نیز شناسایی این اصل که شاخصه رعایت انسجام ساختاری در پیرامتن، مهم‏ترین امتیاز تصحیحات زنان به شمار می‏رود.

مثنوی بحرالمعارف از شهاب‏الدین علی دانیالی فسوی جهرمی، دیوانی قطور بالغ بر 19000 بیت، در عرفان و اخلاق و بر وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (بحر رمل مسدس محذوف) در قرن دهم هجری سروده شده است. دو نسخه خطی از این مثنوی به شماره 9371 در کتابخانه مجلس موجود است. این اثر در 188 برگ و به خط نستعلیق کتابت شده که تاکنون تصحیح و منتشر نشده است. این مقاله با هدف معرفی و بررسی سطح ادبی مثنوی بحرالمعارف و مبتنی بر مطالعات کتابخانه‏ای و به روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر متن نسخه آن انجام شده است. در این نوشتار سعی بر آن است تا افزون‏بر بررسی نسخه خطی، منابع شهاب‏الدین علی دانیالی فسوی جهرمی برای سرودن این اثر شناسایی، و فضای فرهنگی معاصر با دوره نویسنده بررسی شود. حاصل پژوهش نشان می‏دهد که فسوی جهرمی در سرودن این اثر در ساختار و محتوا، بیشتر متاثر از شاعران سلف خویش بوده است و از این منظر نمی‏توان او را شاعری صاحب‏سبک به شمار آورد. عربی‏مآبی از ویژگی برجسته این اثر عرفانی است.

میرزا سید یحیی مدرس متخلص به فدایی یزدی، متوفای 1282 هجری قمری، از شخصیت های علمی و ادبی دوره قاجار است. دیوان اشعار به جای مانده از وی شامل شش نسخه خطی و دربردارنده 6000 بیت شعر در قالب های قصیده، غزل، قطعه، مثنوی و رباعی است که تاکنون به چاپ نرسیده است. این پژوهش با هدف معرفی و بررسی ویژگی های سبک شناسی نسخه و به روش توصیفی تحلیلی و با کمک مطالعات کتابخانه ای انجام شده است. این جستار درپی پاسخگویی به این پرسش است که «بارزترین ویژگی های سبکی این اثر چیست؟». نگارنده در این پژوهش ضمن معرفی نسخه های خطی و ویژگی های رسم الخطی آن، سبک شناسی دیوان را در سه سطح زبانی، ادبی و فکری بررسی کرده است. یافته های پژوهشی نشان می دهد سبک فدایی یزدی بازگشت ادبی است و در این میان به حافظ و سعدی توجهی خاص داشته است. تنوع اوزان به همراه ردیف های اسمی موجب غنای شعر او شده است. در کاربرد انواع صور خیال بیشتر تشبیه حسی به حسی و در صنایع بدیعی، تلمیح و لف ونشر و تکرار بسامد بالایی دارد. در سطح فکری، درونمایه اشعار عشق است؛ اما مضامین اخلاقی، عرفانی و به ویژه فلسفی، از نوع اندیشه خیامی نیز در این اثر دیده می شود.

نام هندوستان همواره با قصه و داستان همراه بوده است. مثنوی کارستان حاتم از فرید بن غضنفر، شاعر هندی ناشناس در قرن دوازدهم هجری قمری است. این قصه روایت منظوم قصه عامه حاتم طایی است. این قصه عامیانه از نوع افسانه های موسوم به «پریان» است که جزو قدیم ترین انواع قصه های عامیانه به شمار می روند. موضوع اصلی قصه، طرح معما برای خواستگارانی است که خواستار ازدواج با حسن بانو ملکه زیبای خراسان اند. این منظومه علاوه بر جذابیت های داستانی و بن مایه های اسطوره ای، ازنظر ویژگی های سبکی بررسی پذیر است. بررسی این اثر می تواند ادامه سنت پارسی گویی در شبه قاره را بنمایاند. جستار پیش رو کوشیده است ضمن معرفی این نسخه ناشناس، نگاهی سبک شناسانه به شیوه تحلیلی توصیفی به این اثر داشته باشد و آن را در سطوح زبانی، ادبی و فکری بررسی کند. این بررسی نشان می دهد که شاعر زبانی ساده و بیانی متوسط دارد و تشبیه گراست. کاربست جناس و واج آرایی سبب خوش آوایی درونی شعرش شده است. افکار مذهبی و اخلاقی با بسامد بالا در قصه خودنمایی می کند و اندرزهای اخلاقی و اعتقادات مذهبی در لابه لای این داستان عامه تنیده شده است. همچنین تاثیرپذیری از شاعران پیشین، به ویژه نظامی، در کلام او آشکار است.

نجیب الدین رضا تبریزی اصفهانی، یکی از شاعران عصر صفوی بود. اصل او از تبریز است اما در اصفهان می زیست. در شعر، جوهری، زرگر، نجیب، نجیبا و نجیب الدین رضا تخلص می کرد. وی چندین اثر به نظم و نثر دارد. نسخه خطی خلاصه الحقایق یکی از آثار منظوم اوست که در قالب مثنوی سروده شده است، در حدود 3600 بیت دارد و مشتمل بر اصطلاحات فلسفی و عرفانی است. نجیب الدین رضا از معتقدان به اصول اعتقادی سلسله ذهبیه بود و افکار عارفانه خود را که برگرفته از عقاید و حدت وجودی محیی الدین بن عربی است، بازبانی ساده و به کارگیری متعادل آرایه های ادبی، در قالب ابیاتی کوتاه بیان کرده است. از این منظومه تعداد چهار دست نوشته وجود دارد که در کتابخانه های: ملی ملک(دو نسخه)، آستان قدس رضوی و احمدیه شیراز موجود است. در این مقاله نویسندگان تلاش کرده اند تا ضمن معرفی یکی از آثار ادبی عصر صفویه، مختصات سبکی و محتوایی آن نیز مورد بررسی قراردهند. بنابراین سبک و محتوای این اثر عرفانی، با استفاده از منابع کتابخانه ای و به کارگیری شیوه تحلیلی ، توصیفی، از نظر زبانی، فکری و ادبی ، مورد بررسی قرار گرفت و در نتیجه می توان گفت: تصرف در نگارش واژگان، کاربرد برخی از کلمات با دو گونه نوشتاری و آوردن واژه های عامیانه از مختصات زبانی این اثر است. استفاده از تمثیل ویژگی خاص ادبی آن و بیان مراحل سیر و سلوک و ذکر شرایط سالکان طریق و عارفان کامل از خصوصیات فکری منظومه مذکور است.

داستان ها و منظومه های عاشقانه زیرمجموعه ادب غنایی هستند که گسترده ترین گونه ادبیات فارسی است. بسیاری از این منظومه های عاشقانه هنوز به صورت دست نویس در دست اشخاص یا در کنج کتابخانه ها در پرده گمنامی باقی مانده اند و تاکنون به خوانندگان معرفی نشده اند؛ بنابراین نسخه های خطی ازجمله آثاری هستند که باید معرفی و احیا شوند؛ زیرا از سرمایه های ملی و فرهنگی کشورمان به شمار می روند. یکی از این نسخ، ورقه و گلشاه است که در کتابخانه مجلس به شماره 2/2617 نگهداری می شود؛ این اثر 71 برگ و 2122 بیت دارد. این داستان مربوط به عشق دو عاشق و معشوق به نام ورقه و گلشاه است که درواقع تقلیدی از ورقه و گلشاه عیوقی است. در سراسر داستان، مضامین غنایی و حماسی به هم آمیخته؛ اما مضمون اصلی داستان، روایتی عاشقانه است. در این پژوهش به صورت تحلیلی و توصیفی به معرفی و تحلیل این داستان و مقایسه آن با داستان عیوقی پرداخته می شود. در این تحقیق به نسخه خطی داستان ورقه و گلشاه، «داستان الف» و به داستان ورقه و گلشاه عیوقی، «داستان ب» گفته می شود.

جنگ ها ازآن جهت که در برخی موارد نام و نشان شاعران گمنام و سروده های آنها را از دستبرد زمانه، در امان نگاه داشته اند، دارای اهمیت هستند. از جمله جنگ هایی که دارای آگاهی های ارزشمند و ابیات نویافته است، «جنگ نظم و نثر یا جنگ حکایات» است که تاکنون تصحیح و چاپ نشده و به دست نویسنده ناشناسی نوشته شده است و به شماره 8982 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود. در این جنگ 8500 بیت شعر از شاعران قرن دهم و یازدهم هجری و حکایاتی چند از متون نثر فارسی جمع آوری شده است. وجود اشعار نویافته از جمله برتری های این جنگ است. پژوهش پیش رو مطالعه ای نظری است که به شیوه پژوهش توصیفی- تحلیلی و ابزار کتابخانه ای انجام شده است. این پژوهش در گام نخست به معرفی نسخه خطی و باارزش «جنگ حکایات» و در گام دوم به اشعار نویافته موجود در آن می پردازد تا از این طریق اهمیت و ضرورت تصحیح نسخ خطی شناسانده شود و نسخه ای ارزشمند، با 220 بیت تازه یاب را، که تا به امروز تصحیح و چاپ نشده است، معرفی کند.  نسخه های خطی، جنگ ها، سفینه ها، اشعار نویافته، تصحیح نسخه

کتاب ها و آثار برجامانده از قرون گذشته که غالبا به صورت نسخ خطی در کتابخانه های داخل و خارج نگهداری می شوند، از منابع غنی و معتبر در قلمرو ادبیات منظوم و نقد و تصحیح آن به شمار می روند. یکی از آثار، بهارستان است که در حکایات و اندرزهای اخلاقی به نثر ساده و مسجع؛ آمیختگی این کتاب با نظم، آن را در زمره شایسته ترین تالیفاتی قرار داده است که در اقتفای گلستان سعدی به رشته تحریر درآمده است. نورالدین عبدالرحمن جامی (898-817 ه.ق) با احاطه ای که به زوایای نهان و آشکار زبان و ادبیات فارسی، عربی، مبانی معرفتی اسلامی، ذوق هنری. قریحه شاعری داشته است. به نیکی از بهارستان، متنی برساخته است که از همه آثاری که به تقلید از گلستان تصنیف شده اند، به این شاهکار زبان فارسی نزدیک تر است. روش نوشتاری در این مقاله به شیوه قیاسی است تلاش می شود با مقایسه آن با نسخه هادی اکبرزاده صورت صحیح این اثر در نسخه مورد بررسی (نسخه حاکمی) نشان داده شود.

نسخ خطی باقیمانده از گذشتگان جزء مهمی از فرهنگ و تمدن محسوب می شود که لزوم توجه به آن به عنوان یکی از گنجینه های مواریث فرهنگی بسیار بااهمیت است. رساله   انیس الطالبین محمد بن محمود فارس، از آثار نفیس دوره صفوی است که تاکنون تصحیح و چاپ نگردیده است. از این اثر دو دست نوشته باقی مانده است که نسخه ای است که با شماره 2984 در کتابخانه اعظم قم نگهداری می شود، ظاهرا از قدمت بیشتری برخوردار است؛ ازاین رو مبنای اصلی بررسی در پژوهش حاضر قرار گرفت و نسخه دوم ازنظر شیوه نگارش تفاوت نسبتا زیادی با نسخه مذکور دارد و به عبارتی تحریر دیگری از رساله    انیس الطالبین است که در ادامه کار آورده شده است. با توجه به این که تاکنون رساله مزبور تصحیح نشده است، انجام پژوهش حاضر ضروری به نظر می رسد؛ بنابراین در پژوهش حاضر، ضمن معرفی رساله انیس الطالبین، به بررسی محتوا، عناصر و مولفه های سبکی آن نیز پرداخته شده است. بررسی این اثر نشان دهنده آن است که عرفان محمد بن محمود فارس بر پایه شریعت است و در تبیین مفاهیم عرفانی به آیات قرآن و سخنان پیامبر اکرم و اهل بیت ایشان استشهاد نموده است. فارس همچنین نویسنده ای تواناست و به ساخت و بافت کلام اهمیت زیادی داده است. صور خیال، لغات و مضامین عربی، کنایات، استعارات، مرادفات، تکلفات و تصنعات که در دیگر آثار و متون این دوره دیده می شود، در این اثر نیز به وضوح مشهود است و با توجه به اینکه رساله انیس الطالبین دربردارنده افکار و اصطلاحات عرفانی، اطلاعات تاریخی و... است، حایز اهمیت بسیار است.

کتاب های منسوب به سلیم بن قیس، متونی روایی با موضوعات تاریخی کلامی هستند که از حدود قرن چهارم قمری، مناقشاتی درباره صحت و اعتبار احادیث آن وجود داشته است. حتی درباره هویت تاریخی سلیم بن قیس، اقوال مختلفی وجود دارد؛ برخی این نام را موهوم یا مستعار می دانند و برخی آن را با شخصیت های دیگری تطبیق می کنند. درهرصورت، چه کتاب های کنونی سلیم، جعلی باشند؛ و چه اینکه شخصیت وی، هویت تاریخی نداشته باشد؛ اکنون لازم است که پژوهش هایی پیرامون نسخه های خطی این کتاب انجام شود. با بررسی جدیدی که انجام شد، 49 نسخه فیزیکی از کتاب های منسوب به سلیم شناسایی شده و اطلاعات کتاب شناختی از آنها در دسترس است. این نسخه ها وضعیت پیچیده ای دارند؛ یعنی حدود هفت مدل هستند و هر مدل، تحریر های مختلفی دارند، به گونه ای که یک حدیث مشترک میان آنها یافت نمی شود. قدیمی ترین نسخه موجود از این کتاب ها، نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی با تاریخ 918ق است که ترجمه فارسی نیز دارد. در پژوهش حاضر ضمن معرفی و بررسی این نسخه، به پاسخ این سوالات پرداخته شده است: 1 مشخصات شکلی نسخه کهن سلیم چگونه است؟ 2 اطلاعات ویژه این نسخه به نسبت مدل های دیگر کتاب های سلیم چگونه است؟ آیا می توان این نسخه خطی را از جهاتی تبارشناسی نمود؟