فصلنامه مطالعات تفسیری
پیاپی 48 (زمستان 1400)

خدای متعال در آیه 59 نساء می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم» ابهام موجود در این آیه پیرامون واژه «اولی الامر» است که اینان چه کسانی اند که اطاعت آنان در ردیف اطاعت خدا و رسول قرار گرفته و به طور مطلق واجب گردیده است. در مقاله حاضر با تحلیل مفهومی اولی الامر در نظام هندسی سوره نساء، کوشش شده تا مسئله فوق مورد تبیین قرآنی قرار گیرد. روش تحقیق تحلیلی استدلالی و استنباطی با استفاده از منابع کتابخانه ای و نرم افزاری است. نظام هندسی سوره نساء ترسیم کننده نظام خانواده و نظام جامعه و روابط اجتماعی مسلمانان می باشد. بر پایه آموزه های این سوره، عدل و امانت؛ ریشه حکومت اسلامی و اطاعت از خدا و رسول و اولی الامر، اساس جامعه اسلامی است. از نگاه قرآن کریم هر صاحب فرمان یا هر صاحب شانی، اولی الامر نیست. مهم ترین شاخصه های اولی الامر در نظام هندسی سوره نساء عبارتند از: ضدیت با طاغوت، حق حاکمیت، برگزیدگان الهی از میان مردم، برخورداری از علم آسمانی و الهی، صاحب ملک عظیم، عدل و امانت و عصمت. معیار قرار گرفتن چنین شاخصه هایی برای شناخت اولی الامر، تشخیص مصداق آن را آسان می نماید.

یکی از مسایل چالش زا در قرآن مجید، بحث در خصوص «قتال» است که همواره معرکه آراء مختلف و متعارض بوده است. در آیه: «یا ایها الذین آمنوا قاتلوا الذین یلونکم من الکفار» که مضمون محوری آن قتال با کفار هم مرز است، دیدگاه های مفسران نیز گوناگون و متعارض بوده و عملا فهم آن را دشوار کرده است. پژوهش حاضر با هدف دست یابی به تفسیر صحیح از «قتال» در این آیه و با استمداد از روش کتابخانه ای در گردآوری مطالب و شیوه اسنادی در نقل دیدگاه ها و روش تحلیل کیفی و توصیفی محتوا در ارزیابی داده ها، در صدد برآمده تا نخست آراء مفسران مشهور در این خصوص را گردآوری، مقایسه و تحلیل نموده و سپس دیدگاه برگزیده را عرضه کند. نتیجه این مقاله آن است که از بین آراء مورد بررسی، نظریه دلالت آیه بر گسترش اسلام از طریق جهاد ابتدایی با حکومت های معاند هم مرز با جامعه اسلامی، مناسب ترین تفسیر محسوب می شود.

وجوب حج به عنوان یکی از واجبات عبادی اجتماعی دارای شرایطی است که مطابق آیه: «من استطاع إلیه سبیلا» هر مکلفی در صورت استطاعت لازم است حج به جا آورد. از مهم ترین استطاعت ها، استطاعت مالی است که در فرض وجود آن، حج بر زن یا مرد واجب می گردد. درصورتی که زن دارای اموالی از جمله مهریه خود گردد بی تردید حج در صورت تحقق سایر شرایط بر او لازم می شود، پاسخ به این پرسش به خصوص با دین و عندالمطالبه بودن مهر، که اگر مهریه زنی برای مخارج حج او کافی باشد و شوهرش قدرت بر ادای مهریه را دارد و مرد نفقه و مخارج زندگی زن را می پردازد، طلب مهریه بر زن لازم است؟ و در چنین فرضی استطاعت حاصل می گردد؟ دارای اهمیت است و همچنین در صورت وجود یا عروض مفسده، حکم مسئله از جهت شرعی چگونه است؟ در این جستار با روش توصیفی و تحلیلی آیات و اقوال مفسران و فقهاء و ادله فقهی، مورد بررسی قرار گرفته و به نظر می رسد استطاعت امری عرفی است و در موارد مورد سوال استطاعت برای زن حاصل نمی گردد.

آیات قرآن کریم، الگویی سه مرحله ای را برای تحقق توحید عبادی ارایه کرده است. این الگو بر مراحل سه گانه اقدام، اشاعه و اقامه مبتنی است. مرحله اقدام ناظر به تحقق عملی اوامر و نواهی الهی در رفتار انسان مومن است، در مرحله اشاعه به روش ترویج و گسترش اندیشه و رفتار توحیدی توجه شده است. مرحله اقامه نیز ناظر به نحوه تحقق نظام اجتماعی توحیدی است. تحقق این مراحل، که با یکدیگر رابطه طولی دارند، با هدایت و مدیریت مربی الهی؛ رسول اکرم| انجام می پذیرد. هدف این پژوهش، استخراج و تبیین الگوی عملی تحقق عبودیت در عرصه های فردی، اجتماعی و تمدنی است. روش پژوهش نیز بر مطالعه تفسیری آیات 20 سوره اول مکی به ترتیب نزول مبتنی است. دستاورد پژوهش نیز بازیابی راهکارهای قرآنی تحقق عبودیت در عرصه های فردی، اجتماعی و تمدنی است.

پژوهش حاضر با هدف ارزیابی دیدگاه مفسران فریقین در آیه 36سوره نور و واکاوی معنایی و مصداقی " بیوت مرفع" نگارش یافته است. آیه 36 سوره نور  از خانه هایی که رفعت داده شده حکایت دارد. کاربست این پژوهش، در حوزه اعتقادی فریقین قابل توجه است؛ چه این که به رغم باور وهابیت در منع بزرگداشت اماکن مقدس و پرهیز از تبرک و تمسک به آثار پیشینیان، کلام الهی اماکنی را رفعت بخشیده و به تبع این ترفیع، رسالت تکریم و بزرگداشت این مصادیق بر جامعه اسلامی لازم است. حاصل نگارش که با روش تحلیلی تطبیقی به انجام رسیده آن است که برخی  مفسران فریقین از مساجد به  عنوان مصداق آیه شریفه یاد کرده و " رفع" آن را ساختن بنای مساجد(مادی) یا تکریم وبزرگداشت آن (باطنی)دانسته اند؛ دیگر مفسران مقصود آیه  را بیوت انبیاء و بیت پیامبرصلی الله علیه و آله  اسلام و خاندان ایشان دانسته و منظور از رفع بیوت را تکریم وبزرگداشت مراقد و مشاهد ایشان و حفظ و صیانت از ویرانی و حضور مستمر در بیوت دانسته اند و گروه سوم نیز حقیقت بیوت را مقام رفیع رسالت و امامت می دانند و معتقدند مراد از رفعت، مقام قرب و وجودهای مقدس اهل بیت عصمت و طهارت است. ارزیابی دیدگاه  مفسران در معرفی مسجد به عنوان مصداق انحصاری آیه، با تکیه بر قراین لفظی و غیر لفظی بیان گر این است که شمول مصداقی آیه از مویدات روایی فریقین برخوردار بوده و منطبق بر قواعد تفسیری است.

مفسران در تفسیر عبارات «انظر کیف کذبوا علی انفسهم» (انعام/24) و «وإنهم لکاذبون» (انعام/28) درباره امکان یا عدم امکان بیان کذب در روز قیامت و اینکه کافران در این آیه درباره چه چیزی دروغ می گویند، اختلاف نظر داشته و آراء ایشان در سه دسته اصلی قابل تقسیم است. این پژوهش با بررسی آراء و دلایل ارایه شده توسط مفسران و با توجه به ارتباط آیات نشان می دهد بیان دروغ در قیامت ممکن است. همچنین درباره اینکه مشرکین در این آیات درباره چه چیزی دروغ می گویند، نشان می دهد جدای از بحث صدق و کذب آرزو و وعده که توسط مفسرین مطرح شده است، در این آیه احساس یا مفهومی از ابراز ایمان وجود دارد که مفسران به آن نپرداخته اند. توجه به عباراتی که در همین آیات و آیات قبل و بعد آنها آورده می شود، نشان می دهد مشرکین در ظاهر تسلیم شده و ایمان آورده اند و دروغ در این آیه مربوط به همین ابراز ایمان مشرکین است.

علامه  طباطبایی درتفسیر المیزان، در بحث از آیات هفتم وهشتم از سوره مبارکه احزاب، این دو آیه را از آیاتی به شمار می آورد که تلویحا به عالم "ذر" اشاره دارند.علامه  فضل الله، این نظریه  را غیر قابل قبول دانسته و دلالت آن آیات را بر عالم ذر نمی پذیرد. با در نظر گرفتن  تحلیل هر دو مفسر از حقیقت عالم ذر و تبیین ویژگی های آن، و با توجه  به صبغه مباحث فلسفی علامه طباطبایی در ارایه مباحث تفسیری و همچنین مبانی جهان شناسانه ایشان که در آثار متعددشان منعکس گردیده، و با نظربه قراین موجود در آیات مذکور که به اعتقاد نگارنده  برداشت علامه طباطبایی را تایید می نمایند، میتوان اینگونه ادعا نمود که نظر علامه طباطبایی در دلالت این دو آیه بر عالم ذر که نظریه ای بدیع بشمار می آید، بیانی مستدل بوده وازدرجه اتقان بالایی برخوردار می باشد.

کتاب حکیم الهی که از جانب خداوند حکیم نازل شده، درصورت دارا بودن ویژگی فرازمانی و فرامکانی، قابلیت بهره گیری برای عموم مخاطبان در همه اعصار و امصار را خواهد داشت. این قابلیت در گرو توسعه و تعمیم دلالت ها و معانی آیات قرآن است. بدین سان، لازمه دریافت هرچه بیشتر پیام های این گنجینه الهی و محروم نشدن از مضامین نو به نو آن، پذیرش مقوله توسعه معنایی آیات قرآن است. فرایند و عوامل توسعه معنایی آیات قرآن گاهی برخاسته و به مدد خود الفاظ آیات است و گاه از رهگذر متون یا علوم و دانستنی های دیگر است. در همین راستا، پژوهش حاضر به بازکاوی عوامل و اسباب توسعه معنایی در آیه: «و الشمس تجری لمستقر لها» (یس/38) پرداخته است. تاکنون تحقیق مستقلی پیرامون این آیه سامان نیافته است. نتیجه به دست آمده در این پژوهش،که به روش توصیفی تحلیلی صورت گرفته، بیانگر آن است که عوامل درون متنی همچون معنای دقیق و جامع "تجری" ، معانی حرف "لام" در "لمستقر"، معنای ریشه ی "مستقر"، و صیغه "مستقر" و عوامل برون متنی مانند دانش نجوم و هییت جدید، موجب توسعه در مفهوم و دلالت آیه مورد بحث شده است.

از دیرباز پیرامون منشا انسان های پس از آفرینش حضرت آدم، میان پژوهشگران قرآنی، دیدگاه های مختلفی مطرح بوده است. هدف پژوهش، امکان سنجی و اثبات قابلیت دلایل انتساب انسان ها به حضرت آدم(ع) با تکیه برآیات قرآن است. سوال تحقیق منشا اولیه نسل بشر و ضرورت آن، تفسیر آیات آفرینش انسان با خطاب بنی آدم و پاسخ ابهامات آن است. پژوهش با رویکرد تحلیلی تطبیقی و دلایل عمدتا درون دینی، مساله را مورد کاوش قرار داده است. بر اساس شواهد قرآنی، قواعد اصولی، لغوی، کلامی و دلایلی نظیر:1.حمل الفاظ آیه اول سوره نساء برمعنی حقیقی2. عدم امکان حمل الفاظ آیه برمعنای مجاز بدون قرینه3. دلالت آیه بر کثرت نفسی4. شمول خطابات شفاهیه درعلوم 5. دلالت نفس واحده برآدم(ع)6. معنا و مصداق الناس 7. خطاب بنی آدم به همه انسان ها، می توان نظریه انتساب آحاد بشر به حضرت آدم(ع) را تقویت و استحکام بخشید.

شناخت دین سعادت آفرین اسلام، در مرحله نخست با معرفی و تبیین آیات قرآن کریم توسط رسول خداصلی الله علیه و آله صورت گرفت. با توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی عصر نزول مانند ابتدایی بودن خط، تعداد اندک افراد دارای قدرت خواندن و نوشتن و گستره جغرافیایی وسیع دعوت، به نظر می رسد که بهترین راه برای تبلیغ دین و معرفی قرآن کریم، «تلاوت قرآن» بوده است. با دقت در آیات قرآن کریم، مشاهده می شود که آثار مختلفی بر تلاوت قرآن مترتب شده است. محور این نوشتار، تاثیرهای تلاوت قرآن بر هدایت قلبی مخاطبان است؛ لذا بر ایجاد و ازدیاد ایمان تاکید شده است. از طرفی، برای تاثیرپذیری از تلاوت قرآن، لازم است که شرایطی در افراد موجود باشد؛ شرایطی همچون «اراده»، «قلب خاشع» و «خود را مخاطب قرآن دیدن» که از مراجعه به آیات به دست می آید. نوشته پیش رو با نگاه به آیات کلام الله و استفاده از متون تفسیری، در صدد بررسی و تبیین بخشی از آثار تلاوت قرآن و شرایط تاثیرپذیری از آن است.

آیه 151 بقره و مشابه آن، به دلیل اشتمال بر فلسفه وحی نبوی، علت غایی بعثت و نیاز ضروری و دایمی جوامع بشری به علوم انبیاء، که اختصاص به عصر انحطاط علمی بشر ندارد، همواره مورد عنایت ویژه مفسران، متکلمان و حکمای فریقین بوده است. نقطه عطف آیه فوق، گزاره «و یعلمکم ما لم تکونوا تعلمون» است که علی رغم توافقی که مفسران در «تفسیر مفهومی» آن دارند، «تفسیر مصداقی» آن، همواره معرکه آرا بوده است. پرسش اساسی پژوهش حاضر، که به روش تحلیلی، تطبیقی و بنیادین نگارش یافته، چیستی «تفسیر مصداقی» عبارت فوق، پس از نقادی آرای مفسران شیعه و سنی و گزینش دیدگاه مختار است. دستاورد این پژوهش، ایصال به دو مصداق «مفهوم شناسانه» مشتمل بر: «بخش مهمی از علوم حضوری و حصولی در علوم نظری» و «خصیصه غفلت زدایی وحی در حوزه عقل عملی» و یک مصداق «وجودشناسانه» که شامل مراحل وجودی والای نزاهت های روحی و کمالات اخلاقی است، می باشد.

آیه نوزدهم سوره آل عمران، حقیقت دین را تعبد و تسلیم دانسته، اختلافات را از خودخواهی و ستمگری ناشی می داند. بنابراین اگر چه شرایع در فروع دارای تفاوت هایی هستند، اما دین چیزی جز تسلیم در برابر حق نیست. نگارش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، با استناد به آراء مفسرین به بررسی آیه نوزدهم سوره آل عمران پرداخته است. نتایج نشان می دهد که سه محور توحید، معاد و عدل می تواند پیروان ادیان آسمانی را در کنار هم قرار داده، راه تفرقه و تشطط اجتماعی را مسدود نماید. از این رو قرآن کریم در شیوه تربیتی خود از باورهای اعتقادی استفاده کرده است. در نتیجه دین در سه قسم اساسی دسته بندی شده است که عبارتند از دین حق، دین باطل و دین ثابت. با مبنا قرار گرفتن دین ثابت، وحدت اجتماعی می تواند نتیجه وحدت اعتقادی -در میان پیروان ادیان توحیدی- باشد.

تجسم، تجسد و یا تمثل عمل، تعابیری است که گر چه مضمون آن  با صراحت در قرآن و روایات بسیاری مطرح شده اما خود این اصطلاح در متون روایی و آیات قرآن دیده نمی شود.طبق آیات قرآن، مراد از تجسم اعمال این است که جزای اعمال انسان ها، صورت باطنی و ملکوتی همان اعمال دنیوی آن ها می باشد و جزا و عمل اتحاد و عینیت دارند. اهمیت این موضوع را می توان از دو جهت بررسی کرد، یکی از جهت پاسخگویی به شبهاتی که با معاد و عدل الهی در کیفر گناهان مرتبط است و جهت دیگر، اثر تربیتی آن است؛ بدین صورت که انسان اگر ایمان داشته باشد که عمل وی از بین نرفته و از او جدا نخواهد شد، مراقبت بیشتری بر اعمالش خواهد داشت. این نوشتار به طرح دیدگاه دو مفسر بزرگ معاصر(علامه طباطبایی و علامه فضل الله) به عنوان دو تن از موافقان و مخالفان نظریه ی تجسم اعمال، به روش تطبیقی پرداخته و با نقد و بررسی ادله ی آنها در نهایت دیدگاه علامه طباطبایی(ره) را تقویت می کند.

اسلام دین جامعی است که برای تمامی ساحت های زندگی انسان برنامه دارد. گاهی سخن از محتوای برنامه ها است که در این زمینه از صدر اسلام گفتارها و نوشتارهای تفسیری، روایی، اخلاقی، اعتقادی و... به آن پرداخته اند. گاهی سخن از فرایند و طرح کلی است که به پردازش باورها و نحوه عملی سازی و به کارگیری آن در زندگی می پردازد. اگر پردازش باورها را مجموعه عملیاتی که روی باورها صورت می گیرد تا هدف نهایی آن تحقق یابد، فرایند پردازش باورهای دینی از منظر آموزه های قرآنی و تفسیری شامل هفت مرحله خواهد بود؛ تولید، تعالی (فرابری)، گزینش، طبقه بندی، توسعه، تثبیت و پیاده (عملی) سازی باورها.پیاده سازی نیز شامل فرایندی است که در دو بخش فردی و اجتماعی تحقق می یابد. مراحل تحقق آن در فرد شامل: شروع هدفمند، عادت، سجیت، شاکله و شان است؛ مراحل تحقق آن در جامعه نیز اشاعه، تبلیغ، اقامه، سنت و تمدن سازی است که انسان با طی این مراحل می تواند به عالی ترین مراتب و اهداف برسد.