ماهنامه معرفت
سال سی‌ام شماره 12 (پیاپی 291، اسفند 1400)

براساس فرمایش امیرمومنان علی(ع) صبر، یقین، عدل و جهاد چهار ستون ایمان هستند. در هر عمل اختیاری، گرچه کاملا شخصی باشد، دو عامل انگیزه و شناخت نقش اساسی دارند و حضرت عامل انگیزه را در قالب صبر و عامل شناخت را در قالب یقین بیان کرده‌اند. قوام رفتارهای اجتماعی انسان به رعایت حقوق دیگر افراد جامعه است که از آن به «عدل» تعبیر می‌شود. البته بعضی افراد جامعه به ارزش‌ها، قوانین و حقوق دیگران اعتنا نمی‌کنند. واکنش مومن در برابر آنها جهاد به معنای گسترده‌اش است که چهار شعبه دارد: امر ‌به ‌معروف، نهی‌ از منکر، استقامت و وفاداری در جهاد، و دشمنی‌کردن با فاسقان. حضرت می‌فرمایند: «فمن امر بالمعروف شد ظهور المومنین، ومن نهی عن المنکر ارغم انوف الکافرین، ومن صدق فی المواطن قضی ما علیه، ومن شنی الفاسقین وغضب لله غضب الله له وارضاه یوم القیامه»؛ پس هرکه امر به ‌معروف (کار شایسته) کند، مومنان را همراهی کرده و ایشان را توانا گرداند، و هرکه نهی ‌از منکر (ناپسندیده) نماید ‌بینی کافرین را به خاک مالیده، و هرکه در گفتار راست‌گو باشد ‌آنچه بر عهده او بوده به جا آورده، ‌و هرکه با بدکاران دشمنی کرد و برای خدا خشمناک گردید، خدا برای او [بر ضد آنها] به‌خشم آید و در روز رستخیز او را خشنود می‌گرداند.

دین اسلام و آیین زرتشت برای خلقت انسان هدف یا اهدافی را تعیین کرده‌اند. در این مقاله با استفاده از منابع اصیل و مقدس هر دو دین، با روش توصیفی تحلیلی، اهداف خلقت انسان را بررسی می‌کنیم. در دین اسلام هدف اصلی، قرب به خداوند است که در سایه آن انسان به کمال وجودی می‌رسد، او را می‌شناسد و عبادت می‌کند و می‌تواند خلیفه خداوند در زمین باشد. در مقابل، در آیین زرتشت، هدف اصلی از بین رفتن شر و پلیدی از عالم است و انسان نیز به‌همین دلیل آفریده شده است. رسیدن به کمال واقعی و سعادت فردی و آبادی جهان در سایه از بین رفتن پلیدی است. تمایز مهم اسلام و آیین زرتشت در این زمینه، عقلی بودن هدف غایی آفرینش انسان، یعنی قرب الهی در اسلام است و مبتنی بر افسانه بودن آن در آیین زرتشت است.

براساس فرضیه دو ایوب، ایوب به نگارش درآمده در تورات، تحت عنوان دو ایوب، که به‌مثابه ایوب متقی و ایوب منتقد، ناشکیب و شکوه‌گر که مورد ظلم و بی‌مهری خداوند قرار گرفته، ظاهر گشته است. این دوگانگی شخصیتی ایوب در کتب اسلامی و ادبیات عرب نیز مشاهده شد. این مقاله با مهار پیش‌فرض‌ها با رجوع گسترده به کاربردهای قرآنی و سنت تفسیری با هدف دفاع از ساحت این پیامبر خدا، درصدد بررسی و نقد این فرضیه برآمده است. پژوهش فرارو با روش توصیفی تحلیلی و تطبیقی با گریزهای تاریخی میان آیات وحیانی و کتاب تورات به بررسی و نقد این فرضیه برآمده است. نتایج حاکی از آن است که شخصیت دوگانه ایوب، ناشی از شیوه نگارش تورات، متاثر از انقطاع زمانی، فرهنگ و تفکر یهود و اهداف نویسندگان آن، شکل گرفته است. این تفکر که در تضاد با آیات قرآن است، با گذشت زمان به متون دیگر راه یافته است.

یکی از حقایق مورد انتظار مومنان امامیه و نیز یهودیت ارتدکس، تشکیل حکومت دینی و کسب فیض حضور در کنار ولی خداست و در چشم‌داشت آن روز، دعاها می‌کنند. لیکن در زمان حاضر منتظر آمدن آخرین منجی هستند تا تحت لوای او به آن سعادت وعده داده‌شده و واقعی نایل شوند. هدف از این نوشتار تبیین این مطلب است که قبل از ظهور آخرین منجی، تشکیل حکومت دینی توسط مومنان جایز است یا خیر؟ در اثر پیش‌رو به شیوه توصیفی تحلیلی و روش کتابخانه‌ای، سعی شده تا به این مسئله پاسخ داده شود. با بررسی‌های صورت‌گرفته در منابع هرکدام از این دو مذهب این نتیجه حاصل شد که قبل از ظهور آخرین منجی، تشکیل حکومت دینی از منظر امامیه واجب و از منظر یهودیان ارتدکس حرام است.

باور به ظهور و قیام منجی، در آیین‌های باستانی ایران و دین اسلام به‌صورت‌های گوناگون ثبت شده است. در این زمینه بررسی برخی مولفه‌ها نظیر فراگیری صلح و آرامش در عالم پس از ظهور منجی از موضوعات مورد اتفاق تمامی ادیان و در مقابل وقوع نبردهای میان خیر و شر و برخی موضوعات دیگر از موارد مورد اختلاف این ادیان است. حال با تکیه بر این موضوع در وهله نخست بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌های منجی‌باوری در آیین‌های باستانی و دین اسلام و در مرحله بعد بررسی و اثبات وجود منجی‌گرایی از ابتدای ظهور دین‌باوری بشر و نشان‌ دادن عناصر متعالی باور به مهدویت در دین اسلام، از اهداف پژوهش حاضر هستند. برهمین‌اساس، مقاله در تلاش بوده تا با تکیه بر روش تحلیلی تطبیقی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای به بررسی و مقابله منجی‌‌گرایی در آیین‌های اسلامی و ادیان باستانی بپردازد. مطالعه منابع به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که اصل باور به یک نجات‌دهنده، در هر دوره‌ای شکل خاصی به خود گرفته و همواره افراد در مقابل ناعدالتی‌ها و وقایع ناگوار زمانه منجی و نجات‌دهنده‌ای را جست‌وجو کرده‌اند.

با آنکه یکی از اقلیت‌های توحیدی عصر ساسانی، یهود بوده، تاکنون آموزش و نهادهای آموزشی یهود آن دوران چندان بازکاوی نشده است. موضوع این جستار بررسی آموزش و نهادهای آموزشی یهود در عصر ساسانی است، تا از این رهگذر، انواع این مراکز، پراکندگی جغرافیایی آنها، بنیان‌گذران و معلمان و متعلمان آنها، مواد آموزشی و دستاوردهای علمی آنها، اقتصاد آموزش آنها را معرفی شود. دستاورد این پژوهش بنیادی تاریخی که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده، آن است که گزارش‌های تاریخی درباره مراکز آموزشی یهودیان، فزون‌تر از گزارش‌های موجود درباره مراکز آموزشی زرتشتیان بوده و عصر ساسانی دوران شکوفایی آموزشگاه‌های یهود بوده است. پراکندگی جغرافیایی این نهادها همگون نبوده و از جزییات سازمان آموزشی شماری از این مراکز کمتر یاد شده است. محور اصلی برنامه درسی آنها آموزه‌های موسوی در قالب میشنا و تلمود بود. ابتنای اقتصاد این مراکز بر تبرعات یهود و مساعدت‌ حاخام‌ها بوده و این مراکز را راب‌ها برپا می‌داشتند و ریاست آنها نیز با همین افراد بود. این مراکز در اقتصاد و مدیریت و اخلاق و آداب آموزشی، تحت حاکمیت و حمایت کنیسه بودند. فعالیت مدارس یهود را به سه دوره تقسیم کردند. حیات این مراکز، پرفرازوفرود بوده و بارها تعطیل و بازگشایی شده‌اند.

بررسی چگونگی جایگاه انسان، ازجمله مسایل حایز اهمیت است؛ چراکه ادیان براساس بینش خود نسبت به آن، مراتب تکامل معنوی وی را در نیل به سعادت نهایی ترسیم می‌کنند. ادیان شرقی نیز از این امر مستثنا نیستند و نظراتی پیرامون آن مطرح کرده‌اند. از‌آنجاکه امروزه نسبت به برخی آموزه‌های ادیان غیرابراهیمی در غالب دین جهانی، گرایشاتی به‌ چشم می‌خورد؛ بررسی نوع نگاه این ادیان نسبت به انسان در مقایسه با اسلام، ارزشمند است. طبق بررسی‌هایی که به روش کتابخانه‌ای صورت گرفت، به‌طور قطع می‌توان گفت که آن حد از کرامت ذاتی که اسلام برای انسان به‌دلیل دارا بودن روح الهی و... قایل شده با سه دین دیگر قابل مقایسه نیست. از میان ادیان غیرابراهیمی، کنفوسیوس نیز برای انسان تا حدی کرامت قایل است. اما در آیین بودا انسان دارای کرامت و ارزش ذاتی نبوده و نوعی نگرش منفی نسبت به انسان وجود دارد و آیین دایو در این زمینه دیدگاهی خنثا دارد؛ به‌گونه‌ای‌که انسان بسته به عملکردش می‌تواند دارای کرامت باشد.

واژه «مجوس» تنها یک‌بار در قرآن به‌کار رفته و گویا برخلاف یهود و نصاری از نظرگاه مفهوم‌شناسی و مصداق‌یابی، نیاز به روشنگری بیشتری دارد تا مشخص شود مراد قرآن کریم و پیشوایان دین؛ همچنین فقها، متکلمان و مفسران، از مجوس چه بوده است و آن را بر کدام گروه یا گروه‌هایی انطباق داده‌اند. مقاله حاضر به بررسی واژه مجوس و واکاوی مصداق مجوس در منابع تفسیری و تطبیق آن با منابع تاریخی، کلامی و ملل و نحل می‌پردازد. شیوه تحقیق در این پژوهش، توصیفی تحلیلی، با رویکرد معناشناختی، تاریخی و کلامی بوده و مشتمل بر مطالعه مقایسه‌ای منابع تفسیری، بررسی منابع تاریخی و کلامی و استخراج و تحلیل اطلاعات مربوط به مجوس است. اهمیت این پژوهش از این روست که ما را با نگاه مصادر اسلامی به دین زرتشتی و پیامبر آن آشنا، و رابطه دین زرتشتی را با اصطلاح قرآنی مجوس تبیین می‌کند. یافته‌ها و نتایج تحقیق در مجموعه منابع اسلامی نشان می‌دهد که در اغلب موارد، مصداق اصلی مجوس، زرتشتیان هستند؛ همچنان‌که پژوهش تاریخی و کلامی ما نیز موید این نظرگاه است.

امروزه حفظ محیط‌زیست به یکی از دغدغه‌های بشریت تبدیل شده است، همه نگران تخریب زیست‌محیطی هستند. این درحالی است که عصر مدرنیته، زندگی و شیوه زیست، جوامع انسانی را تحت تاثیر قرار داده، که حاصل آن تخریب محیط‌زیست است. هدف این پژوهش، ارزیابی نگرش و مقایسه تطبیقی سه دین هندو، زرتشت و اسلام در تنوع زیستی، آب، جنگل و حیوانات، با روش اسنادی و کتابخانه‌ای است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد نگاه ادیان مختلف در مسایل زیست‌محیطی و منابع ‌طبیعی هماهنگ و هم‌راستاست. در این پژوهش از آموزه‌های سه دین هندو، زرتشت و اسلام، که سفارش اکیدی به حفاظت از طبیعت شده، و آب، درخت و برخی از حیوانات تقدس خاصی داشته، استفاده شده‌ است. بنابراین علی‌رغم اینکه در چند دهه اخیر تلاش‌های زیادی انجام شده و قوانین و کنوانسیون‌های مختلفی توسط دولت‌ها وضع شده‌ است؛ اما هیچ‌کدام چندان بازدارنده و کارآمد نبوده‌اند. لذا ضروری است برای حفظ تنوع زیستی، آب، گیاهان و حیوانات و اثربخشی قوانین، از آموزه‌های دینی در زمینه مسایل زیست‌محیطی و توسعه برنامه‌های آموزشی و ترویجی بهره گرفت.