مجله امنیت بین الملل
پیاپی 36 (اسفند 1400)

دیپلماسی نوروز بر آن است تا از دریچه نوروز به تعاملات سیاسی فرهنگی و اقتصادی در منطقه عطف توجه نمایند. نوروز باستانی از بزرگ‌ترین مظاهر مشترک حوزه تمدنی ایران با قدمتی چندهزارساله بوده و در سال‌های اخیر کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند، بیش‌ازپیش علاقه‌مند شده‌اند تا آن را در سطح جهان مطرح نمایند. ملت‌ها و اقوام نقش مهمی در تعاملات فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و همگرایی منطقه‌ای دارند. ازاین‌رو، ارایه روایت استراتژیک و همه‌شمول از نوروز ازسوی کشورهای این حوزه تمدنی یک ضرورت بوده و به‌همین‌دلیل، به ابتکار جمهوری اسلامی ایران و همکاری جمهوری آذربایجان، افغانستان، تاجیکستان، ترکیه، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، عراق و پاکستان، مناسبت «نوروز» به‌عنوان «میراث فرهنگی ناملموس بشریت» در یونسکو در سال 1387 شمسی ثبت بین‌المللی شده است و در سال 1388 نیز، روز 21 مارس، ازسوی مجمع عمومی سازمان ملل متحد به‌عنوان «روز بین‌المللی نوروز» شناسایی شد. روایت مشترک نوروز می‌تواند به‌عنوان ابزاری قدرتمند برای شکل دادن تصویر مطلوب از کشورهای حوزه تمدنی نوروز در منطقه و جهان محسوب شود. این ضرورت به گسترش نفوذ موثر، به ساختن معنایی مشترک از گذشته حال و آینده تمام کشورهایی است که نوروز را گرامی می دارند، منجر می‌شود.

دیپلماسی نوروز که می‌تواند مقوم سیاست‌های همسایگی و محور مذاکرات فی‌مابین حکومت‌هایی حوزه گسترده فرهنگ باشد، نیازمند استفاده از ظرفیت‌های رسانه‌ای کارآمد است تا بتواند ارزش‌هایی را که پیشینیان ما آن را گرامی داشتند، حفظ و حراست نماید. سنت‌ها و جشن‌هایی که هریک بار معنایی والایی با خود دارد، بایستی نسل‌به‌نسل منتقل شده و زیبایی‌هایش به جهانیان معرفی گردد و این وظیفه دستگاه‌های فرهنگی، رسانه‌ای و به‌صورت خاص رسانه ملی است. متولیان و هنرمندان رسانه ملی نیز در همین راستا تلاش کرده‌اند تا ضمن ارایه و نکوداشت سنت‌ها، چهره ایران را از زاویه نوروز به جهانیان نشان دهند و در این مسیر تولیدات فاخری داشته‌اند؛ ولی توصیه می‌شود به‌دلیل گستره وسیع نوروز، مجموعه اقوام و ملت‌ها را در این راستا همراه داشته و دایره را محدود به مرزهای جغرافیایی ننمایند. از منظر دیگر، حاکمیت کشورهای حوزه فرهنگی نوروز نیز بایستی از این فرصت بهره برده و ضمن کنار گذاشتن اختلافات بر صلح پایدار جهانی عاری از جنگ و خشونت تاکید نمایند. رسالتی که در بخش زیرساختی، طرح مسئله و پرداخت آن با رسانه‌هاست و برنامه‌سازان در تولیدات خود برای تحقق اهداف والای بشری بر آن متمرکز خواهند شد.

تاجیک‌ها ملتی تمدن‌آفرین و فرهنگی هستند و در تاریخ بشریت جایگاه خاصی دارند. البته زمان دولت‌داری نوین تاجیک‌ها در قیاس با بیش از شش هزار سال تاریخ مشترک ما و شما و سنت‌های وطن‌دوستی و تمدن‌ساز آن چندان طولانی نیست. اما برای مردم شریف ما مهم است که این دوره، مرحله سنجش تاریخی، ارتقای خودشناسی و خودآگاهی ملی، حفاظت از مرزها و موجودیت دولت و ملت، تضمین صلح و ثبات و احیای دولت‌داری ملی باشد.
در دوران معاصر، مخصوصا در شرایطی که برخورد تمدن‌ها و ارزش‌های گوناگون فرهنگی شدت می‌گیرد، پژوهش عمیق تاریخی و تقویت میراث غنی تاریخی و فرهنگی یکی از راه‌های تربیت تحمل‌گرایی است. به‌راستی که تاریخ پیشین و میراث گرانبهای مادی و معنوی نیاکان ما بزرگ‌ترین مکتب خودشناسی برای تک‌تک افراد جامعه به‌ویژه نورسان و جوانان است. از سویی دیگر، به‌منظور ارتقا حس ملی و خودآگاهی و خودشناسی مردم و همچنین برای تربیت نسل‌های امروز، بااستفاده از میراث عظیم اخلاقی و معنوی و ارزش‌های فرهنگی جاودانه گذشته طی سی سال استقلال، ده‌ها جشن و محفل برگزار شده است. در این دوره چندین جشنواره بااهمیت ملی، منطقه‌ای و جهانی در فهرست جشنواره‌های یونسکو وارد گردید و در داخل و خارج از کشور جشن گرفته شد. با سعی و تلاش و همکاری مشترک کشورهای حوزه تمدن نوروز، این سنت واقعا مردمی ما، که قدمتی بیش از شش هزار سال دارد، جهانی گردیده و امروز مفتخریم که جشن باستانی ما نوروز، جایگاه بین‌المللی کسب کرده است. دراین‌راستا، احداث و راه‌اندازی ساختمان جدید کتابخانه ملی، موزه ملی، کاخ نوروز، نوروزگاه و بیش از چهل کاخ فرهنگی در مراکز شهرها و نواحی کشور از دستاوردهای ارزشمند فرهنگی ما در دوران استقلال دولت به‌شمار می‌رود.

مراسم نوروز در مزارشریف حسی از اجماع ملی و اصالت مذهبی ایجاد می‌کند که افغان‌ها به‌ندرت آشکارا در زمینه‌های دیگر از خود نشان می‌دهند. این مورد با بحث‌هایی در باره اینکه چه عواملی تشکیل‌دهنده مذهب «اصیل» است و چگونه می‌توان سنت‌های محلی و تاریخی را در کلیت ایمانی فراگیر که بسیاری از افغان‌ها آن را محور هویت خود می‌دانند تلفیق کرد، هم‌پوشانی دارد. علی‌رغم ایدیولوژی‌سازی بی‌وقفه اسلام در افغانستان، تعامل و گفتگو درباره نوروز، حسی درحال تکامل اما قدرتمند از جامعه ملی مذهبی ایجاد می‌کند؛ مناظره‌ای بین فرقه‌های مختلف اسلامی و بین مرکز و پیرامون که به درک این مطلب کمک می‌کند، چه تعداد از افراد در افغانستان علی‌رغم جنگ و افراطی‌گرایی همچنان به حفظ هویت مذهبی تاریخی خود ادامه می‌دهند.
اکنون، بسیاری با رعایت مراسم و آیین‌های نوروزی، به‌دنبال جدا کردن خود از طرفداران نسخه‌های جدید یا امروزی ایدیولوژیک اسلام مرتبط با گروه های اسلام‌گرا و جهادی هستند. این فرایند اعتبارسنجی و اعتراض، تغییراتی را در فضای شهر به‌دنبال داشته است. باوجود چندین دهه جنگ و حکومت مجاهدین و طالبان، اشکال مختلف عبادت سنتی اسلامی بیش از هر زمان دیگری در برابر اسلام‌گرایان ایستادگی نموده و عقب‌نشینی نکرده است. به‌عبارت دیگر، برای بسیاری از شهروندان مزارشریف اهمیت ارزش‌ها در پایبندی دقیق به اعمال مذهبی مبتنی بر متون خود هدف نیست، بلکه ارزش در درک و رعایت مسایل دینی مبتنی‌بر بافت فرهنگی و تاریخی وسیع‌تری نهفته است. درواقع، این نتیجه نهایی درک دینی «حقیقی و راستین» است. فراتر از انجام صحیح وظایف و تکالیف دینی، داشتن دانش لازم برای تضمین وفاق اجتماعی در یک جامعه چند قومیتی و چند فرقه‌ای نیز از اهمیت خاصی برخوردار است.

سلطان عمان هر سال عید نوروز را به رییس جمهور ایران تبریک می‌گوید، این مسئله مهم، می‌تواند در دستگاه دیپلماسی کشور به‌عنوان نقطه شروعی در سطح کلان برای دیپلماسی نورزی قلمداد شود. بادعوت عمان در جام فوتبال نوروز که پیشنهاد آن توسط ایران ارایه‌شده، می‌تواند قدم مهم و رسانه‌ای در این راستا باشد. دعوت از ادیبان، اندیشمندان و اهالی فرهنگ عمان در جشنوازه‌های نوروز اقدام موثر دیگری در این‌باره است. عمانی‌ها چندی پیش تیاتری اقتباسی از جشن نیروز در قریات که در این نوشتار توضیح داده شده است، اجرا کرده‌اند که می‌توان از همین گروه برای حضور در محافل تیاتری و هنری نوروز دعوت کرد. برگزاری نشست‌هایی در مورد نوروز در سطح وزرا و معاونان آنهای کشورهای عضو پهنه نوروز، می‌تواند انگیزه لازم برای دولت‌مردان عمانی برای حضور در این نشست‌ها به منظور استفاده از ظرفیت موجود برای ارتباط با آسیای مرکزی ازطریق ایران باشد. علاوه‌براین، استفاده از رسانه‌های تصویری می‌تواند از مطبوعات عمان نیز در این حوزه کمک گرفت. تبریک سلطان عمان به مناسبت عمان می‌تواند فتح بابی باشد که مطبوعات این کشور در مورد نوروز توضیحاتی ارایه کنند. اگر بتوان در خود عمان جشنواره‌هایی را برگزار کرد که در آن حتی به بعد اقتصادی نوروز مانند محصولات نوروزی اهمیت داد، اقدام موثری برای تلفیق بعد فرهنگی نوروز و بعد اقتصادی آن درراستای دیپلماسی نوروز است.

یکی از بهترین نمودهای فرهنگی سرشار از جمال و کمال، نوروز است که خود نقطه اشتراک و توافق میان ملت‌هایی است که شاید هم‌مرزی جغرافیایی با هم نداشته ولی با نوروز هم‌مرز فرهنگی شده‌اند. هم‌مرزی که ریشه‌های قدیمی آن به همدلی و نزدیکی ملت‌ها منجر شده و به‌نوعی، اسبابی برای پیشبرد دیپلماسی گردیده است. ایران اسلامی به‌عنوان خاستگاه و میراث‌دار این ثروت بی‌نظیر، همواره صلح، نوع‌دوستی، احترام متقابل و همیاری با همسایگان را در راس سیاست‌های خارجی خود قرار داده است. ظرفیتی که برای تقویت مناسبات همسایگی، ترویج فرهنگ‌ها و سنت‌های نوروز به‌عنوان حلقه وصل ملت‌ها یاد می‌شود. متصوریم که افزایش سطح همکاری‌ها در کشورهای همسایه که در حوزه فرهنگی نوروز قرار دارند، می‌تواند با استفاده از ظرفیت دیپلماسی نوروز محقق شود و این ایام که تلاطم و خشونت دنیا را درگیر خود کرده است، برای حکومت‌ها هم بسیار اهمیت دارد تا با اتحادی کم‌نظیر حول آرمان‌های مشترک و مترقی نوروز دست در دست هم، در برابر این ملایمات بایستند و به‌جهانیان قدرت نو شدن، از نو ساختن و حیات دوباره را حول سنت‌های زیبای خود به نمایش گذاریم. 
ازدیگرسو، سیاست‌گذاران می‌توانند در سیاست‌های داخلی و خارجی خود در راستای اشاعه و بهره‌مندی از فرصت‌های نوروز باستانی با گردهمایی کشورهای هم‌مرز فرهنگی گامی موثر برای آینده تعاملات منطقه‌ای بردارند. متولیان رسانه‌ای نیز در این مسیر بایستی هوشمندانه گام برداشته و در تولید، نشر و انعکاس محتوا، همچنین مخاطب‌شناسی و بهره‌گیری از ابزارهای نوین با دید کارشناسی استفاده کرده و سبب تقویت علقه‌های فرهنگی و دوام سنت‌ها بین نسل‌های کنونی و آینده و همچنین مانایی زیبایی‌های نوروز در اذهان مخاطبان نا آشنا و آشنا با این جشن باستانی و جهانی گردند.

قلمرو فرهنگی نوروز بر چندین منطقه همکاری های اقتصادی منطبق است که از آن جمله می‌توان به سازمان همکاری‌های اسلامی(OIC)، سازمان همکاری شانگهای، بخش وسیعی از اوراسیا و سازمان‌های مرتبط با آن، سازمان همکاری‌های اقتصادی(اکو) و مهم‌تر از همه قلمروی سه کشور هم‌زبان ایران، افغانستان و تاجیکستان اشاره داشت. براین اساس، می‌توان ادعا کرد ظرفیت‌های بالقوه‌ای برای تعامل در چهارچوب دیپلماسی فرهنگی در «نوروز» وجود دارد که درصورت درک صحیح و بهره‌گیری از ظرفیت‌های نوین دیپلماسی عمومی، می‌توان به موفقیت‌های چشمگیری دست یافت. هرچند تاثیر و تاثر، کنش و واکنش ارتباطی لازمه هر ارتباط است اما مدیریت پهنه ارتباطی و مصون داشتن آن از اختلال، هنری است که از فعالان و کارگزاران دیپلماسی عمومی و فرهنگی انتظار آن می‌رود.
نوروز ایرانی را فراتر از تاریخ کهن و مکتوب در کتاب‌ها بایستی به‌مثابه یک بستر ارتباطی قوی و مستعد گفتگو و رایزنی و تفاهم درنظر بگیریم. اگر از منظر ارتباطات میان فرهنگی به این مقوله عمیق و لطیف ایرانی بنگریم، هرگز نوروز و سنن فرهنگی و اجتماعی متصل به آن را در قاب تقویم‌ها محصور نکرده و به‌جای تلقی «پروژه»‌ای به ساحت «فرایند»ی و راهبردی می‌رسیم. مشروط بر اینکه سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان دستگاه‌های فرهنگی و دیپلماسی، مانند شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت امورخارجه به موازات ارتباطات رسمی و دیپلماتیک فرهنگی در بسترهای سه‌گانه مورد اشاره در این نوشتار، سهمی برای کنشگری و حضور هدفمند هنرمندان، رسانه‌ها، موسسات و تشکل‌های غیردولتی علاقه‌مند به گفتمان نوروز درنظر گرفته و هم در مقام مشاوره و ایده‌پردازی و هم در جهت تسهیل ارتباط ایشان با کشورهای همسایه حمایت جدی به‌عمل آورند.

امروزه درنتیجه تحول در عصر جهانی‌شدن، اهمیت به‌کارگیری ابزارهای فرهنگی مانند نمادهای ملی بیش از هر دورانی از تاریخ بشر کارآمد است. این‌گونه ابزارهای فرهنگی، می‌تواند مکملی برای سایر اهرم‌های سخت مثل ابزارهای سیاسی، اقتصادی و نظامی باشد. در سال‌های اخیر، درنتیجه به‌رسمیت شناخته شدن نوروز ازسوی سازمان ملل متحد به‌عنوان میراث غیرملموس جهانی، این فرصت برای جمهوری اسلامی به‌عنوان کشوری که صاحب این آیین است به‌وجود آمده تا با استفاده از چنین آیینی، به پیشبرد دیپلماسی فرهنگی خود در روابط با کشورهای همسایه بپردازد. در بیانیه سازمان ملل متحد، مورخ 23 فوریه 2010 (4 اسفند 1388)، در مورد به‌رسمیت شناخته شدن نوروز چنین آمده است «نوروز برای بیش از سیصد میلیون نفر در سراسر جهان، آغاز سال نو است و بیش از سه هزار سال است که درمناطقی از بالکان، منطقه دریای سیاه، قفقاز، آسیای مرکزی و خاورمیانه و نقاط دیگری از جهان جشن گرفته می‌شود». در این نوشتار، از نوروز به‌عنوان روزی برای دعوت مردم به درک متقابل و گفتگوی فرهنگ‌ها نام برده شده است؛ بنابراین، می‌تواند به‌عنوان یک ابزار برای پیشبرد سیاست‌های فرهنگی و دیپلماسی عمومی به‌کار برده شود.
نوروز یک مناسبت منحصربه‌فرد است که نه‌تنها پیوندها و روابط مشترک عمیق‌تری را بین مردم ایجاد می‌کند، بلکه پیوندهای فرهنگی بین همه ملت‌هایی که نوروز را جشن می‌گیرند را نیز ارتقا می‌دهد. به غیر از تاجیکستان و افغانستان، مردم ارمنستان، آذربایجان، هند، عراق، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، سوریه، ترکیه، ترکمنستان، ازبکستان و حتی آلبانی و گرجستان نوروز را جشن می گیرند و می‌توان ادعا کرد که این میراث فرهنگی ناملموس حدود سیصد میلیون نفر را به‌هم متصل می کند. نوروز را می‌توان ابزار قدرتمند دیپلماسی فرهنگی و قدرت نرم دانست که می‌تواند نقش مهمی در نزدیک‌تر کردن ملت‌های این منطقه جغرافیایی به یکدیگر و ترویج صلح و دوستی در منطقه‌ای که معمولا دچار آشفتگی‌های سیاسی است، ایفا کند.