نامه فرهنگستان
سال بیست و یکم شماره 1 (بهار 1401)

نظریه پاول اشتکاور [1] نظریه‏ای با رویکرد جدید به فرایند واژه‏ سازی در زبان است که، در عین اتخاذ رهیافت نقشی - ساختی [2] مکتب پراگ، از منظر شناختی [3] به فرایند واژه‏سازی نگاه می‏کند. این نظریه به واژه‏ از منظر نام‏شناختی، یعنی حرکت از مفهوم به ‏سوی واژه، می‏پردازد. براساس این نظریه، نقطه آغاز ساخت واژه تحلیل یک مفهوم مرتبط با یک واقعیت برون‏زبانی است که عضوی یا اعضایی از جامعه زبانی برای نام‏گذاری آن احساس نیاز می‏کنند. از دیدگاه این نظریه، ساخت واژه مطلقا صرفی است و نحو در ساخت واژه دخالتی ندارد. در زبان فارسی مشخص می‏شود که بعضی واژه ‏ها به‏ شیوه نحوی ساخته می‏شوند. [1]. P. Štekauer استاد رشته زبان‏شناسی در دانشگاه سافاریک کشور اسلواکی است، و همراه با راشل لیبر ویراستاری کتاب‏هایی چون Handbook of Word-formation (2005)، The Oxford Handbook of Compounding (2009) و The Oxford Handbook of Derivational Morphology (2014) را بر عهده داشته است

ارتباط میان مفهوم علمی و واژه مبین آن از یک طرف و ارتباط میان همان واژه در زبانی مانند فارسی و معادل انگلیسی آن از طرف دیگر، دو بعد مربوط به مسئله انگیزش اصطلاحات است که در این مقاله به ترتیب تحت عنوان «انگیزش درون زبانی» و «انگیزش بینازبانی» مورد بررسی قرار خواهد گرفت. انواع انگیزش درون زبانی عبارت اند از: آوایی، ساختواژی (شامل اشتقاق، ترکیب، ترکیب واشتقاق و ساخت نحوی) و معنایی (شامل استعاره و مجاز). در انگیزش بینازبانی مقوله های معادل گزینی واژه بنیاد (شامل قرض گیری، ترجمه قرضی و جورسازی آوایی- معنایی) و واژه گزینی مفهوم بنیاد مطرح است. داده های این پژوهش نشان می دهد که اصطلاحات علمی، هم در انگلیسی و هم در فارسی، دارای درجات متفاوت انگیخته، نیمه انگیخته و ناانگیخته هستند و انگیزش ساختواژی از نوع گروه نحوی در انگیزش درون زبانی و ترجمه قرضی در انگیزش بینازبانی بسیار پررنگ و چشمگیر است.

اشاعه یا انتشار را می توان پراکنش یک پدیده در محیطی مشخص تعریف کرد. این مفهوم در علوم مختلف کاربرد دارد، ازجمله، در علم فیزیک برای گسترش ماده، در جامعه شناسی و انسان شناسی برای گسترش تفکر و الگوی فرهنگی، در پزشکی برای گسترش بیماری و در علم اقتصاد برای گسترش فناوری یا محصول نو. در این پژوهش، اشاعه و گسترش معادل های فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی در میان کاربران موضوع بحث است. میزان پذیرش یک نوآوری، یکی از مهم ترین عوامل موفقیت یا عدم موفقیت نهاد یا سازمان ارایه دهنده آن است. تلاش برای جانشین ساختن معادل های فارسی به جای لغات و اصطلاحات بیگانه همواره در جامعه ایران محل مناقشه و موضوع چون وچرا و سبب انواع واکنش ها ازسوی مردم، مترجمان، زبان شناسان و متخصصان حوزه های مختلف علوم بوده و کار واژه گزینی در فرهنگستان نمونه ای از این تلاش ها برای حفظ و حراست از زبان فارسی است. اشاعه نوآوری فرایندی پیچیده و پویاست و تحت تاثیر عوامل و متغیرهای متعددی، مانند تبلیغات، زمان ورود محصول جدید و جایگزین، کیفیت آن، قدرت رقابت با محصولات سابق و جاافتاده در جامعه و رضایت کاربران است. اشاعه و پذیرش نوآوری، پدیده ای آنی نیست، بلکه فرایندی است که در طول زمان و در صورت استفاده مستمر از محصول جدید و عادت به آن شکل می گیرد. این پژوهش با ارایه راهکاری در جهت بهبود و تسریع روند پذیرش واژه های مصوب فرهنگستان صورت گرفته است. به این منظور، تحقیقات پیشین درزمینه رواج و کاربرد این واژه ها در جامعه و نیز الگوهای انتشار نوآوری بررسی شده و متغیرهای موثر بر پذیرش واژه های جدید و جایگزین، تعیین و به سازه های الگوی اولیه اشاعه و پذیرش نوآوری اضافه شده است. سپس نحوه تاثیرگذاری متغیرها بر رفتار کاربران زبان مشخص گردیده و با استفاده از رویکرد تفکر نظام مند (سیستمی) و پویایی شناسی سامانه، به کمک نرم افزار پاورسیم الگویی برای اشاعه و پذیرش واژه های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی طراحی و ارایه شده است. با شبیه سازی این الگو به کمک این نرم افزار، اعتبار آن ارزیابی و فرانامه (سناریو)هایی جهت بهبود وضعیت فعلی پیشنهاد شده است. با استفاده از الگوهای شبیه سازی می توان تاثیر سیاست ها را قبل از اجرای آنها در جامعه، در محیط مجازی و نرم افزاری بررسی کرد و آزمود. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد تبلیغات، آگاهی، رضایت و فراوانی پذیرندگان ازجمله عوامل تاثیرگذار بر پذیرش است. برای افزایش میزان پذیرش واژه های پیشنهادی فرهنگستان ازسوی جامعه و استفاده از معادل های فارسی به جای لغت ها و اصطلاحات بیگانه، اولین قدم، اطلاع رسانی و آگاه کردن مردم است.

در این مقاله ضمن تعریف اصطلاح های علمی گرده/ گرته و گرده برداشتن/ گرته برداشتن، و گرده برداری/ گرته برداری در هنر و زبان شناسی و اشاره به تمایز سبکی گرد و گرت، داده های پرشماری از کاربرد این واژه ها را در فارسی کهن و معاصر و منابع عمومی و تخصصی به دست داده ایم. سپس این داده ها را تحلیل کرده ایم و ضمن اشاره به یکی از اصول واژه سازی علمی، کوشیده ایم به چند ابهام درمورد کاربرد گرده برداری/ گرته برداری پاسخ دهیم و درنهایت، به این نتیجه برسیم که کدام یک از دو گونه گرده برداری و گرته برداری بر دیگری ترجیح دارد. در مقاله پیش رو فقط به لفظ پرداخته ایم و هدف ما تحلیل مفهوم گرده برداری/ گرته برداری نبوده است.

مقصود از وام گیری درونی و تاریخی، بهره گیری از واژه های متعلق به زبان های باستانی و میانه ایران و نیز واژه های کهن موجود در فارسی امروز (نو) در فرایند واژه گزینی فرهنگستان است. در این مقاله، روند وام گیری درونی و تاریخی را از بررسی چند لغت ساخته انجمن های واژه سازی در دوره پهلوی اول آغاز کرده ایم و به دنبال آن، نمونه هایی از فرهنگستان ایران (فرهنگستان اول) و فرهنگستان زبان ایران (فرهنگستان دوم) آورده ایم. تمرکز مقاله بر فرهنگستان زبان و ادب فارسی (فرهنگستان سوم) است و از این رو، از واژه های مصوب عمومی و تخصصی فرهنگستان سوم نمونه های بیشتری آورده شده است. پس از توصیف نمونه ها، که به استناد فرهنگ های زبان پهلوی و ریشه شناختی صورت پذیرفته، نویسنده کوشیده است انواع وام گیری درونی و تاریخی را احصا و انواع تغییرات معنایی در رهگذر این فرایند را بررسی کند و شیوه های این نوع وام گیری را نشان دهد. در پایان، به تبیین ضرورت های وام گیری درونی و تاریخی در واژه گزینی فرهنگستان پرداخته و با تحلیل معایب و مزایای آن نشان داده شده که چگونه فرهنگستان سوم، با بازیابی و احیای واژه ها و ریشه های کهن، از ظرفیت تاریخی زبان فارسی در واژه گزینی یاری جسته است.

در عصر ساسانی بعضی متون علمی از زبان‏های هندی (سنسکریت و پراکریت) و یونانی و سریانی به زبان فارسی میانه ترجمه شده بوده است. در بین متون هندی معروف‏تر از همه کلیله و دمنه و نوشته‏ هایی در علم نجوم و نحو را باید یاد کرد و در بین متون یونانی نوشته‏ هایی در نجوم و هندسه و منطق و پزشکی و پاره‏ای نوشته‏ های هرمسی اهمیت بیشتری دارند. در ترجمه از سریانی احتمالا سهم مانویان بیشتر از زردشتیان بوده است. ترجمه از این زبان‏ها ناگزیر ترجمه قرضی یا گرده‏برداری بعضی اصطلاحات را باعث شده که احتمالا ساده‏ترین شیوه در نقل مفاهیم علمی به زبانی دیگر است. موضوع این نوشته بحث درباره بعضی از این ترجمه ‏های قرضی از یونانی به فارسی میانه، مخصوصا در اصطلاحات طبی و فلسفی و نجومی، است. در کنار آن به بعضی ترجمه‏ های قرضی از غیر از زبان یونانی نیز مختصر اشاراتی شده است.