فصلنامه امنیت پژوهی
پیاپی 75 (پاییز 1400)

امنیت را می توان مهم ترین عامل شکل گیری اجتماعات انسانی دانست که امروزه دارای ابعاد و مولفه های گوناگون زیادی شده و بر تمام پدیده ها و مسایل جامعه تاثیرگذار است. مرجع امنیت از مهم ترین عناصر تحلیلی مفهوم امنیت در هر مکتب امنیتی است که در پاسخ به سوال امنیت برای چه کسی یا برای چه چیزی شکل می گیرد. امروزه مرجع امنیت را بالاترین هدف در موضوعات امنیتی می دانند که از بیشترین اهمیت در میان موضوعات دیگر برخوردار است. شاهنامه فردوسی، ازآنجاکه گنجینه ای ارزشمند برای پژوهش های میان رشته ای است، می تواند در شناخت سیر تحول اندیشه مراجع امنیتی ایران بسیار موثر باشد؛ ازاین روی، این پژوهش با روش کیفی و با محوریت دیدگاه «چهارگانه مرجع امنیت»، با این پرسش آغاز می شود که «مرجع یا مراجع امنیت در شاهنامه کدامند». پس از مطالعه متن کتاب، پژوهش حاضر، بر پایه این فرضیه شکل گرفت که «مراجع امنیت در شاهنامه چندبعدی است و بیشتر، موضوعات امنیت نظام (رژیم) سیاسی کشور، امنیت دولت، امنیت اجتماعی و امنیت جهانی را دربر می گیرد». این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، انجام شده و در پایان، یافته های مربوط به مراجع امنیت در این کتاب دسته بندی شدند. پس از تجزیه وتحلیل یافته ها با روش استدلال استقرایی، فرضیه یادشده تایید شده و این نتیجه به دست آمده است: شاهنامه در بخش دولت گرایان، جامعه گرایان و جهان گرایان، مردم و جامعه ایرانی و حتی جهانی، مردم را محور و فلسفه جهان آفرینش می داند.

کشور ترکیه به دلیل نیازهای ایدیولوژیک و ژیواستراتژیک همواره سعی در افزایش قدرت بازیگری و نفوذ منطقه ای و جهانی خود داشته که این مهم در دولت حزب عدالت و توسعه شدت بیشتری یافته است. در این میان نقش آفرینی در بحران سوریه به دلایل مختلف برای ترکیه از اهمیتی دوچندان برخوردار است. این پژوهش با هدف تبیین اندیشه های سیاسی ترکیه برای مداخله در بحران سوریه و بیان راهبردهای سیاستی برای تامین منافع آن کشور شکل گرفته است. روش تحقیق، تحلیل گفتمان و ابزار پژوهش شامل متون گفتاری و نوشتاری است. جامعه آماری پژوهش به دو بخش کتابخانه (متون نوشتاری) و میدانی (متون گفتاری) تقسیم شده است. در بخش کتابخانه ای استفاده از به روزترین و معتبرترین منابع در دسترس استفاده شده به منظور تکمیل متون اسنادی مورد نیاز و تطبیق هر چه بیشتر داده های پژوهشی با واقعیات میدانی از صاحب نظران مرتبط با اندیشه های سیاسی سکولار ترکی و  بحران سوریه بویژه در یک دهه گذشته در قالب مصاحبه های میدانی استفاده شده است. که در این بخش با 11 نفر از صاحب نظران مصاحبه انجام شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که مهمترین اندیشه های سیاسی ترکیه برای مداخله در بحران سوریه شامل «احیای امپراطوری نیوعثمانی گرایی»، «اندیشه های حمایت از اخوان المسلمین»، «نفوذ و تاثیرگذاری در معادلات منطقه» و «مسئله کردها و خصومت های سیاسی» زمینه سازی دخالت ترکیه در بحران سوریه بوده و محوری ترین راهبردهای سیاستی «حمایت از اخوان المسلمین و اهل سنت»، «کنترل و بهره گیری از بحران های منطقه ای» و «حمایت از گروه های تروریستی و مخالفین سوریه» است.

با توجه به  وجود مرز مشترک بین جمهوری اسلامی ایران و اقلیم کردستان عراق و تاثیر تحولات آن بر امنیت ملی ایران، لازم است که سناریوهای آینده اقلیم کردستان عراق، پیش بینی و مطلوبیت ایران بر اساس حفظ منافع ملی، مشخص و محرز گردد که آیا رسیدن به استقلال کامل، ادغام در عراق، رسیدن به خودمختاری، ادامه روند فدرالی و... کدام یک برای ایران مطلوب خواهد بود و برای رسیدن به این مطلوبیت، چه راهکارهایی را می توان ارایه داد. این پژوهش از نظر هدف، توسعه ای- کاربردی محسوب می شود که دارای رویکرد آمیخته است.روش بکارگرفته شده در این پژوهش، روش سناریونویسی  پیترشوارتز،[1] است (یکی از روش های آینده پژوهی) که در نهایت با استفاده از نرم افزار سناریونویسی آفتاب و برگزاری پنل های خبرگی، هفت سناریوی مختلف در اقلیم کردستان عراق به دست آمده و محرز گردید که سناریوی "بازیگر موثر در قالب عراق یکپارچه</em></strong>" سناریوی مطلوب جمهوری اسلامی ایران است. از جمله راهکارها برای تحقق این سناریو، ایجاد توازن و تناسب بین مثلث تهران- بغداد- اربیل از طریق افزایش دیپلماسی مطلوب، فعال سازی هماهنگی منطقه ای خصوصا بین ایران و ترکیه در خصوص جلوگیری از استقلال اقلیم، ایجاد روابط دوستانه و اقتصادی ایران با اقلیم کردستان عراق و ممانعت از حضور زیاد آمریکا و رژیم صهیونیستی و سایر رقبای جمهوری اسلامی ایران در این منطقه است.

به نظر می رسد باوجود ظهور نظریات مختلف در حوزه روابط بین الملل، همچنان واقع گرایی در عمل مهم ترین و پایدارترین نظریه روابط بین الملل باشد و این به خاطر نزدیکی مفروضات این نظریه، با عملکرد واقعی کشورها در دنیای بیرونی است. از همین زاویه، نگاه بدبینانه ریالیستی در محیط آشوب زده خاورمیانه بیش از هر جای دیگری قابل ردیابی است. در این منطقه با توجه عدم استقرار یک هژمون منطقه ای، شاهد حجم بالایی از اختلافات، کشمکش ها و حتی جنگ در چندین دهه ی اخیر بوده ایم. عدم استقرار نظم ژیوپلیتیکی، سبب غلبه وضعیت بر موقعیت در سیاست خارجی کشورها شده است و این امر زمینه ساز تکوین اتحادها و ایتلاف هایی ناپایدار در این منطقه گشته است که هدفشان حفظ موازنه قدرت و جلوگیری از نیل به هژمونی دشمنان است. این مقاله به روش توصیفی و تحلیلی، با بهره گیری از منابع متعدد کتابخانه ای و با کاربست نظریه واقع گرایی تهاجمی، سعی در پاسخ به این پرسش دارد که انعقاد و اجرای مفاد پیمان ابراهیم چه تاثیری بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران خواهد داشت؟ یافته ها بیانگر آن است که این توافق از طریق شکل دهی به یک ایتلاف ضد ایرانی، ضمن بر هم زدن موازنه قدرت منطقه ای، سبب تشدید تقابل و اصطکاک ج.ا. ایران و رژیم صهیونیستی در منطقه شده و از سوی دیگر، دستیابی کشورهای حاشیه خلیج فارس به ویژه امارت متحده عربی به تسلیحات پیشرفته غربی و صهیونیستی را تسهیل کرده است.

شناخت «تهدیدها»ی فراروی جمهوری اسلامی ایران جز با بهره گیری از رویکردهای تلفیقی میسر نخواهد شد. چرا که اثبات گرایان به واسطه معرفت شناسی عینی گرایانه خود تنها به تهدیدهای مادی و عینی اشاره دارند و فرااثبات گرایان به واسطه معرفت شناسی ذهنی گرایانه خود منحصرا تهدیدهای معنایی و گفتمانی را مورد توجه قرار می دهند. بهره گیری و تلفیق مکاتب امنیتی با رویکردهای معرفت شناسانه مختلف می تواند دامنه شناخت «تهدید» توسط محققان را وسیع سازد. در این پژوهش، رویکرد تلفیقی و بخشی مکتب کپنهاگ و نظریه پرداز اصلی آن «بری بوزان» به عنوان چارچوب نظری انتخاب گردیده است. ضمن آنکه بهدلیل عدم توانمندی مکتب کپنهاگ در تحلیل تمامی انواع تهدیدها، از آموزه های مکتب پاریس و شارح اصلی آن «دیدیه بیگو»، بهمنظور تحلیل تهدیدهای گفتمانی یا معنایی متوجه جمهوری اسلامی ایران استفاده میشود. علاوه بر این موارد، تهدید هفتمی با ماهیت اطلاعاتمحور متوجه جمهوری اسلامی میباشد که در تهدیدهای معرفی شده توسط مکاتب کپنهاگ و پاریس مورد توجه قرار نگرفته اند. بنابراین، در این پژوهش و در پی پاسخ به این سوال اصلی که «اصلیترین تهدیدهای متوجه جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک کنش گر در عرصه روابط بین الملل دارای چه ماهیتی میباشند؟» این فرضیه ارایه میگردد که «تهدیدهای هفتگانه گفتمانی یا معنایی؛ نظامی؛ جامعهمحور؛ سیاسی؛ اقتصادی، زیستمحیطی و اطلاعاتی متوجه بقای جمهوری اسلامی ایران میباشند».

این مقاله در پی شناسایی مشکلات  مراکز فکری برای مشارکت در سیاست گذاری امنیت ملی ج.ا.ا با روش تحقیق موردی زمینه ای و رویکرد آمیخته است. در مرحله اول با دوازده نفر از خبرگان مراکز فکری و سیاست گذاری امنیت ملی به روش هدفمند کیفی در دسترس تا رسیدن مقوله ها به اشباع نظری مصاحبه انجام شد؛ تحلیل مصاحبه با خبرگان از طریق کد گذاری باز و محوری انجام شد. یافته های مقاله شامل سه مقوله اصلی شناختی، ساختاری و کارکردی و 34 مقوله فرعی شامل 12 مورد مشکل شناختی، 14 مورد مشکل ساختاری و 8 مورد مشکل کارکردی است؛ در مرحله دوم به منظور اولویت بندی رتبه ای مشکلات احصاء شده، پرسشنامه ای با 34 گویه بر مبنای طیف لیکرت تدوین و پس از اطمینان از روایی محتوا و پایایی آن در معرض قضاوت 60 نفر از کارشناسان سیاستگذاری و تحلیلگران مراکز فکری به عنوان جامعه نمونه قرار گرفت. یافته های پژوهش بیانگر آن است؛ که از بین مشکلات شناختی، ساختاری و کارکردی احصاء شده؛ «درک نامناسب مراکر فکری از ملاحضات عینی و عملی سیاستگذاری امنیت ملی»، «ساختار اداری، خطی و سلسله مراتبی در مراکز فکری راهبردی» و «عدم تبحر کافی مراکز فکری راهبردی در شناخت مسایل امنیت ملی» به ترتیب در بالاترین ارزش میانگین رتبه ای قرار دارند.