نشریه گیاهان دانه روغنی
سال سوم شماره 2 (پاییز و زمستان 1400)

به منظور بررسی تغییرات کمی و کیفی دانه کنجد آزمایشی به صورت بلوک های کامل تصادفی در دو سال زراعی در مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی طی سال های 96 تا 98 انجام شد. تیمارهای آزمایشی شامل نیتروکسین، بیوفسفر، تلفیق نیتروکسین و بیوفسفور و شاهد بودند. نتایج برهمکنش سال در نوع کود نشان داد که تمامی تیمارهای کود زیستی ارتفاع بوته آنها 24 درصد بیشتر از اعمال همین تیمارها نسبت به سال قبل بود. بیشترین ارتفاع بوته در نوع کود ترکیبی نیتروکسین و بیوفسفر (122 سانتی‎متر) حاصل شد. افزایش وزن خشک ساقه گیاه در سال دوم و از تاثیر کود بیوفسفر حدود 30 درصد بیشتر از شاهد در همین سال بود. بیشترین درصد افزایش عملکرد دانه (26 درصد) و وزن روغن دانه (77 درصد) نسبت به شاهد در سال دوم از تاثیر کود نیتروکسین حاصل شد. در سال اول هم کود نیتروکسین و هم ترکیب توام نیتروکسین و بیوفسفر به ترتیب با مقادیر 19/4 و 19/0 درصد بیشترین مقدار پروتیین دانه را سبب شدند. بیشترین مقدار نیتروژن دانه (3/67 درصد) از تاثیر کود نیتروکسین در سال اول به دست آمد. بیشترین مقدار فسفر دانه در سال اول و از کاربرد توام کود نیتروکسین و بیوفسفر به مقدار 0/277 درصد به دست آمد. به نظر می رسد استفاده تلفیقی از کود زیستی حاوی ریزجانداران تثبیت کننده ازت و کود زیستی حاوی باکتری های حل کننده فسفات از طریق فراهمی عناصر غذایی در شرایط خاک های آهکی سبب بهبود عملکرد کمی و کیفی کنجد شده است.

با هدف مقایسه واکنش ارقام مختلف سویا به کرم غوزه پنبه (Helicoverpa armigera (Hübner، در تاریخ کاشت های مختلف و تعیین میزان خسارت این آفت، آزمایشی در منطقه مغان، روی نه رقم سویا تحت شرایط آلودگی طبیعی به کرم غوزه پنبه در دو تاریخ کاشت، 25 اردیبهشت و هفتم خرداد ماه در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه ایستگاه تحقیقات کشاورزی مغان (استان اردبیل) طی دو سال زراعی متوالی 1396 و 1397 اجرا گردید. برای هر رقم، عملکرد دانه بوته های خسارت دیده در اثر تغذیه کرم غوزه از غلاف و عملکرد دانه بوته های سالم و بدون خسارت محاسبه شد. درصد خسارت از تفریق عملکرد بوته های سالم از بوته های خسارت دیده و تقسیم آن بر عملکرد بوته‎ های خسارت دیده و بیان آن به صورت درصد محاسبه گردید. در حالت کلی، عملکرد دانه در تاریخ کاشت اول بیشتر از تاریخ کاشت دوم بود. بنابراین، 25 اردیبهشت ماه نسبت به هفتم خرداد زمان بهتری برای کاشت سویا در منطقه مغان بود. در تاریخ کاشت اول، تاریخ کاشت دوم و میانگین دو تاریخ کاشت رقم کوثر کمترین میزان کاهش عملکرد در اثر تغذیه کرم کرم غوزه را داشت که نشان دهنده تحمل بالای این رقم نسبت به خسارت آفت می باشد. براساس میانگین دو ساله دو تاریخ کاشت در بوته های خسارت دیده از آفت نیز ارقام کاسپین، ویلیامز و کوثر به ترتیب با 4/131، 3/917 و 3/808 گرم در بوته بیشترین و M9 با 2/726 گرم در بوته کمترین محصول دانه را تولید کردند.

زراعت دانه های روغنی در ایران به دلیل افزایش روزافزون جمعیت و حجم بالای نیاز مردم به دانه های روغنی اهمیت زیادی دارد. با توجه به سرانه مصرف بالای این محصولات در کشور و شدت و میزان وابستگی به واردات روغن و دانه های روغنی باید اقدام جدی در جهت افزایش تولید داخلی این محصولات و نیز مدیریت واردات صورت گیرد. امروزه مصرف کودهای شیمیایی شامل عناصر غذایی پرمصرف و کم مصرف در کشاورزی اجتناب ناپذیر بوده و مصرف این کودها چه در خاک و چه به صورت محلول پاشی باعث افزایش عملکرد و رشد گیاهان می شود. متاسفانه ایران از جمله کشورهایی است که با بحران مصرف نامتعادل کودهای شیمیایی مواجه می باشد. مصرف بی رویه و زیاد کودهای شیمیایی مشکلات زیادی از جمله کاهش پاسخ گیاهان به کودها، بروز مشکلات زیست محیطی و کاهش کیفیت محصولات تولیدی و مواد غذایی، افزایش خطر مسمومیت گیاهان، آلودگی منابع آب و به خطر افتادن سلامت انسان، تخلیه منابع غیرتجدیدشونده مانند سنگ های فسفاتی و کاهش مقاومت گیاهان به آفات و بیماری ها را ایجاد کرده است. شواهد نشان می دهد که مدیریت تلفیقی حاصلخیزی خاک برای افزایش عملکرد، بهبود کیفیت تغذیه ای محصولات کشاورزی، کاهش آلودگی محیط زیست، افزایش کارایی کودهای شیمیایی، بهبود ویژگی های فیزیکی، شیمیایی، زیستی و سلامت خاک ضروری می باشد. با استفاده از روش مدیریت تلفیقی حاصلخیزی خاک در سطح وسیع می توان انتظار داشت کاهش چشمگیری در مصرف کودهای شیمیایی در کشور حاصل گردد که خود گامی بلند در راستای حفظ محیط زیست و رسیدن به کشاورزی ارگانیک و پایدار محسوب می شود. نشریه حاضر تلاشی است برای راهنمایی تولید کنندگان جهت مصرف بهینه کود و تولید محصول سالم برای مصرف کنندگان.

بر اساس اطلاعات منتشر شده وزارت جهاد کشاورزی در طول سال های زراعی 94-1393 و 97-1396 میانگین عملکرد کلزای آبی از 1956 به 2616 کیلوگرم در هکتار افزایش یافته است. همزمان با این افزایش میانگین مصرف کودهای شیمیایی به ویژه کودهای ازته و پتاسه افزایش داشته و از میزان مصرف بذر و ریزمغذی ها کاسته شده است. در همین مدت سطح زیر کشت کلزای آبی کشور از 34120 به 155622 هکتار افزایش یافته و تولید از 52065 به 276593 تن رسیده است. با ترکیب اطلاعات مربوط به تغییرات سطح زیر کشت، مصرف نهاده ها و تولید کل می توان به این نتیجه اولیه رسید که توسعه کشت کلزا در کشور در فاصله دو مقطع زمانی مورد مطالعه، بیشتر بر اساس افزایش سطح زیر کشت بوده و عامل ارتقای کارایی نقش چندانی نداشته است. نتایج مطالعه نیز نشان داد که متوسط کارایی در دوره مورد مطالعه تغییری نکرده و در میزان 0/89 ثابت مانده است. بر اساس یافته های پژوهش در استان های مرکزی، فارس، کرمان، سیستان و بلوچستان، سمنان، تهران، گلستان، قزوین، قم و خراسان رضوی امکان افزایش تولید از طریق بهبود کارایی در سطح دانش و فناوری در دسترس مقدور می باشد. بیشترین شکاف عملکردی نیز با 1287، 1100 و 958 کیلوگرم در هکتار به ترتیب به استان های سیستان و بلوچستان، مرکزی و سمنان تعلق دارد. انتظار می رود با حذف شکاف کارایی در مجموع 53473 تن کلزا بر تولید کل کشور افزوده گردد که این مقدار حدود 34 درصد تولید کلزای آبی کشور در سال زراعی 94-1396 می باشد. محاسبات بیانگر آن است که استان های گستان، فارس و قزوین به ترتیب با 43، 17/7 و 11/2 درصد در مجموع بیش از 70 درصد شکاف تولیدی کشور در زراعت کلزا را به خود اختصاص داده اند.

سویا گیاهی متعلق به تیره بقولات و از مهم ترین دانه های روغنی در جهان است که به منظور تولید دانه روغنی و علوفه کشت می شود. شناسایی دقیق عوامل بیماری زا به عنوان ابزاری مهم در مدیریت بهینه بیماری ها و جلوگیری از بروز خسارت های اقتصادی الزامی می باشد. به همین منظور و با توجه به بروز علایم بیماری های ویروسی در مزارع سویا در استان گلستان، نمونه برداری از مناطق سویاکاری استان طی سال های 1395 تا 1397 انجام شد و 230 نمونه برگی براساس علایمی مثل زردی و کوتولگی، تغییر شکل، بدشکلی، نکروز و کلروز، و پیچش برگ جمع آوری گردید. حضور نپوویروس های مهم (لکه حلقوی توتون، لکه حلقوی گوجه فرنگی و موزاییک آرابیس) توسط آزمون های سرولوژیکی و مولکولی بررسی گردید. براساس نتایج به دست آمده، بالاترین میزان آلودگی در نمونه های سویا مربوط به ویروس موزاییک آرابیس با 30/4 درصد آلودگی بود. میزان آلودگی به ویروس های لکه حلقوی توتون و لکه حلقوی گوجه فرنگی به ترتیب 8/7 و 5/65 تعیین گردید. ویروس های لکه حلقوی توتون و لکه حلقوی گوجه فرنگی قبلا از مزارع سویا گزارش شده بودند اما این اولین گزارش از حضور ویروس موزاییک آرابیس در گیاه سویا در استان گلستان و ایران می باشد.

به منظور توسعه کشت کلزا در منطقه سیستان نیاز به ارقام بهاره پرمحصول و زودرس متحمل به شرایط تنش های محیطی آخر فصل از جمله گرما و خشکی است. به همین منظور عملکرد لاین جدید کلزای بهاره SRL-95-16 با ارقام شاهد دلگان و RGS003، در سال زراعی 1400-1399 در منطقه سیستان (شهرستان های زابل و زهک) مورد مقایسه قرار گرفت. در این آزمایش، هر لاین یا رقم در سطح 2000 متر مربع در هر منطقه کشت شد. در طول دوره رشد صفات فنولوژیک و اجزای عملکرد یادداشت برداری و بعد از برداشت نیز عملکرد و وزن هزار دانه اندازه گیری شدند. نتایج ارزیابی صفات فنولوژیک نشان داد لاین SRL-95-16 مراحل گلدهی تا رسیدگی را به طور متوسط بین 1 تا 2 روز زودتر از رقم دلگان و بین 6 تا 7 روز زودتر از رقم RGS003 طی می کند. عملکرد لاین SRL-95-16 در شهرستان زابل  بیش از ارقام RGS003 و دلگان و در شهرستان زهک بیش از رقم دلگان مشاهده شد. نتایج این تحقیق نشان می دهد که لاین امیدبخش SRL-95-16 با دارا بودن خصوصیات مطلوب از جمله زودرسی و عملکرد مناسب می تواند در افزایش عملکرد کلزای تولیدی در منطقه سیستان موثر باشد.

کلزا یکی از دانه های روغنی مهم دنیا بوده که بعد از سویا و نخل روغنی مقام سوم را در تامین روغن نباتی جهان دارد. میزان زیاد روغن در دانه کلزا و همچنین ترکیب مناسب اسیدهای چرب روغن در ارقام اصلاح شده سبب توجه اکثر کشورهای جهان به این دانه روغنی شده است. در ایران نیز در جهت نیل به خودکفایی در تولید روغن کشت آن گسترش یافته است. بنابراین بررسی فرآیندها و عملیات پس از برداشت آن از اهمیت خاصی برخوردار است. از مهمترین عملیات پس از برداشت کلزا می توان به زمان برداشت مناسب، فرایند خشک‎ کردن و نگهداری دانه کلزا اشاره کرد که نه تنها بر میزان، بلکه بر کیفیت روغن استحصالی نیز تاثیر به سزایی دارد. برداشت زود هنگام به دلیل رطوبت بالا هزینه های عملیات پس از برداشت را افزایش داده و برداشت دیر هنگام سبب افزایش خسارت ناشی از ریزش دانه ها می شود. همچنین اگر دانه پس از برداشت بلافاصله خشک نشود گرمای حاصل از تنفس و رطوبت سبب رشد و فعالیت انواع قارچ ها شده که با تولید سم های قارچی و کاهش کیفی روغن همراه است. نتایج تحقیقات انجام شده در استان گلستان نشان داد برداشت در رطوبت 14 درصد و استفاده از درجه حرارت 80 درجه سانتی گراد جهت خشک ‎کردن دانه و پس از آن نگهداری دانه در رطوبت 8 درصد و دمای 20 درجه سانتی گراد با تهویه مناسب، بهترین شرایط نگهداری کلزا بوده است.