نشریه هفت آسمان
پیاپی 81 (پاییز و زمستان 1400)

مثال هایی شامل زنجیره های معلق بی نهایت یا زنجیره های بی نهایت، گاه برای دفاع از ضعف های برهان های جهان شناختی سنتی استفاده می شوند. در این مقاله دو تقریر از برهان جهان شناختی بررسی می شود، با این مدعا که چنین مثال هایی فقط در صورتی در خور توجه اند که فقط یکی از این تقریرها را بپذیریم؛ سپس استفاده از چنین مثال هایی را در این نوع مشخص از برهان جهان شناختی نقد می کنیم. نقد ما حول بحث از معنای سیستم بسته می چرخد و اینکه تبیین کامل چه معنایی دارد. بحث ما هیچ چیزی را درباره هویت بی نهایت مفروض نمی گیرد و بنابراین از بسیاری از بحث های معاصر که حول برهان جهان شناختی در جریان است فاصله می گیرد.

دوگانگی هویت جامعه بوسنی، به خصوص در میان مسلمانان، یکی از پیامدهای ورود اسلام به این منطقه و پذیرش آن دانسته شده است. علی رغم وجود تعادل و قرابت مذاهب مختلف در این سرزمین، این رخداد تاریخی با عواملی خارج از حوزه اقوام و مذاهب، تفسیر شده، و سبب درگیری های متعدد داخلی، و به تبع، نسل کشی مسلمانان در قرن بیستم به دست صرب ها شده است. برای دریافت هر چه بهتر این تغییر و تحولات در بوسنی و هرزگوین ضروری است پیش از هر چیز ریشه (اصالت) قومی ساکنان کنونی بوسنی و هرزگوین و چگونگی مواجهه شان با فتوحات عثمانی در این بخش از بالکان را بررسی کنیم، فتوحاتی که به فراهم شدن زمینه های پذیرش اسلام در این گستره از اروپای شرقی انجامید. در ادامه نیز کوشیدیم روند نفوذ و گسترش این دین را در قالب سازوکارهای پخشی، که در چارچوب نظریه پخش فضایی هاگراستراند به آنها اشاره شده است، بازخوانی کنیم و پیامدهای حضور عثمانی در عرصه های فرهنگی، اجتماعی، مذهبی، اقتصادی، سیاسی و نظامی را از منظر صاحب نظران این حوزه بکاویم.

اختلاف و تنوع اسلام در چین نه تنها مسئله و مشکل گروه نژادی غیرچینی مسلمان ساکن در بخشی از کشور است، بلکه این وضعیت بسیار همه جانبه و پیچیده است؛ زیرا نژادهای چندگانه مسلمان به بافت چندفرهنگی کشور چین اضافه می شدند و حتی میان اعضای جوامع مسلمان نیز تنوع و گوناگونی بود و در اصل جمهوری خلق چین فقط دو تا از ده تابعیت مسلمان، یعنی اویغرها و هوی، را به رسمیت شناخت. نباید تاریخ مسلمانان چین را مربوط به یک زمان تلقی کرد، زیرا گروه های مختلف مسلمانان در دوره های تاریخی متفاوت وارد چین شدند. وجود مسلمانان در چین به طور متناقض از لحاظ داد و ستد، موهبت، و از لحاظ درگیری های قومی، دردسری برای منافع ملی چین در نظر گرفته می شد و تنوع نمی توانست به سادگی یکپارچه کننده یا برتری دهنده آنها باشد. در کل، جمهوری خلق چین در رویارویی با مسلمانان مختلف سیاستی یکپارچه به کار نبرد و روش های متنوعی را برای پاسخ به مسئله تنوع گروه های مسلمان در چین در پیش گرفت که برخی از آنها با هم در تناقض بود.

جامعه معاصر ایران نوع خاصی از ازدواج را می پذیرد که چهار مکتب فقهی سنی آن را جایز نمی شمرند. نکاح موقت، که در منابع عربی «متعه» و در متون فارسی «صیغه» خوانده می شود، وصلتی است برای محدوده زمانی معین که عقد آن می تواند مدت زمان مشخصی از یک تا چند روز، چند ماه یا چند سال را در بر گیرد. مولفان اهل سنت این نوع زناشویی را به طور کلی با حقوق اسلامی بیگانه می دانند. نویسنده استدلال می کند چون این نوع نکاح میان شیعیان سوریه، لبنان و عراق رواج ندارد و فقط در ایران دیده می شود، باید آن را بازمانده سنتی از ایران پیش از اسلام دانست. او پس از بررسی متون حقوقی پهلوی، مانند مادیان هزار دادستان و دادستان دینی، به این نتیجه می رسد که ازدواج موقت در ایران ساسانی ریشه دارد و هیچ شباهتی با متعه و رسم کهن عربی در این باب ندارد که تصور شود این نوع ازدواج تحت تاثیر عرف عرب یا قوانین اسلام وارد جامعه اسلامی شده است.

شباهت های بین سنت های عرفانی مسیحیان، یهودیان و مسلمانان، به خصوص برای عبور از شکاف بین ادیان الاهی و غیرالاهی سودمند خواهد بود. این نوشته منازل عرفانی در نوشته های بوداگوشه، عالم بودایی، و قدیس ترزا، عارف مسیحی، را مقایسه می کند. ترزا، راه را به هفت مرحله تقسیم می کند و می کوشد به شمار فراوان منازل هر مرحله اشاره کند تا نشان دهد که راه ممکن است شکل های متفاوتی به خود بگیرد. به نظر می رسد بیشتر نکات گفته شده در سه منزل اول ترزا در اندیشه بوداگوشه معادل دارد. بین شرح های ترسا و بوداگوشه، مجموعه کاملی از شباهت ها وجود دارد؛ به ویژه، الگوهای مسیر، که موازی هم اجرا می شوند. هر دو با پاکی آغاز می کنند، هر دو به سوی حالت های درونی سازی، لذت و آرامش حرکت می کنند، سپس به سمت پدیده خلسه می روند، و بعد، پس زدن دنیا که با کسب غیرعادی معرفت ترکیب شده است، و هر دو با معرفتی تحول یافته پایان می پذیرند که برای همیشه در دسترس باقی خواهد بود. اگرچه تفاوت بسیار در جزییات وجود دارد، و متن های متفاوت بسیار در میان است، ساختار کلی شباهت چشمگیری دارد.

شکل گیری و تدوین عرفان مسیحی از ساحات جذاب و در عین حال تقریبا مغفول در میان حوزه های پژوهش آکادمیک در ایران است. «عارفی در قامت خطاط صحرا: اوگریوس پانتیکوس» فصلی مستقل از کتابی به نام عارفان، به قلم ویلیام هارملس، استاد فقید دانشگاه کریتون، است. فصل موصوف پژوهشی ژرف و عالمانه است در باب زندگی، احوال و افکار یکی از عارفان بزرگ و بنیان گذاران - هرچند نه چندان شهیر- عرفان مسیحی به نام اوگریوس پانتیکوس. اوگریوس در زمره آباء صحرا و از پیش قراولان عرفان مسیحی به شمار می رود. آباء صحرا از جمله زاهدان و راهبان قرون سوم و چهارم مسیحیت بودند که خانه ها و شهرهای آبادشان را رها کردند و شهروندان ملکوت در صحاری مصر شدند. ایشان را می توان واضع بسیاری از ابداعات و روش های سیر و سلوک معنوی در عرفان مسیحی دانست. اوگریوس پانتیکوس از جمله همین آباء صحرا است که از رهگذر خطاطی روزگار می گذرانید و یکی از نوآوری های معنوی اش شناسایی و مطرح کردن «گناهان کبیره هفت گانه» است. اوگریوس را به شهادت آثارش می توان از عارفانی دانست که از روان شناسان خبره روح نیز بوده است. او از نخستین کسانی است که در عرفان مسیحی طرحی در انداخت برای سیر الی الله روح.