نشریه اسلام و پژوهش های تربیتی
سال چهاردهم شماره 1 (پیاپی 27، بهار و تابستان 1401)

مقاله پیش رو کوشیده است تا با مروری بر شخصیت و آثار علمی علامه مصباح یزدی، به پشتوانه رویکرد تحلیل اکتشافی و با استفاده از روش «توصیفی‌ تحلیلی»، مختصات مکتب علمی تربیتی ایشان را که صاحب آثار و تالیفات متعدد است، کشف، استنباط و استخراج کند تا زمینه معرفی مکتب ایشان فراهم آید. هر مکتب علمی تربیتی با ویژگی‌های ساختاری و محتوایی خود، قابل شناسایی و تحلیل و بررسی و تمایز از سایر مکاتب است. مکتب علامه مصباح نیز با برخورداری از چهارده ویژگی توانسته است در مقایسه با دیگر مکاتب مقارن و نظیر، رتبه خویش را ارتقا بخشد و ابعاد گوناگون خود را به منصه ظهور برساند. با این بیان، شخصیت‌شناسی علامه مصباح از نگاه دیگران و با تکیه بر محوریت آثار مکتوب و سخنرانی‌ها و گفت‌وگوها و سیره تربیتی ایشان ما را به مکتبی علمی تربیتی رهنمون می‌سازد که در این مقاله تنها به ذکر مختصات این مکتب براساس قابلیت‌های شخصیتی و ظرفیت‌های علمی علامه مصباح بسنده می‌شود. مراجعه و استناد به سایر منابع از آثار دیگران صرفا از باب شرح و بسط و احیانا نقد و بررسی مطالب مرتبط با موضوع و هدف مقاله است.

با توجه به نقش چشمگیر تقلید و الگوبرداری در زندگی عرفی و زندگی دینی، این نوشتار کوشیده است دیدگاه علامه مصباح یزدی را در باب باورها، ارزش‌ها و روش رسیدن به اهداف ارزشی و نقشی که تقلید می‌تواند در آن ایفا کند، بررسی نماید. خودکفایی عقلانی و یا الگوبرداری از دیگران در عرصه باورها و ارزش‌ها تا کجا و براساس کدام معیار قابل تفکیک است؟ چرایی تقلید، الگوی سزاوار تقلید و نیز انگیزه روان‌شناختی‌ که معمولا ما را به الگوبرداری می‌کشاند، ازجمله جنبه‌هایی است که این نوشتار بررسی کرده است. علامه مصباح یزدی از متفکران معاصر شیعی بر این باور است که تقلید و الگوبرداری در جنبه‌های اصلی زندگی دینی نه‌تنها نشانه نارسیدگی عقلانی و‌ شناختی نیست، بلکه از ضرورت‌های سامان‌دهی و آسان‌سازی روند زندگی دینی است. بسیاری از جوانان با انگیزه حفظ و تقویت استقلال جوانی می‌خواهند در روند زندگی دینی خود به دیگران وابسته نباشند، اما از سوی دیگر گوشه‌ها و زوایایی از باورها و ارزش‌هایی که در زندگی برای خود برمی‌گزینند، نمی‌تواند در تیررس برد شناختی و عقلانی آنان قرار گیرد. استاد مصباح این چالش زندگی دینی را به بحث کشیده و بر سر دو راهی تحقیق و تقلید راه سومی را که جالب است، پیشنهاد می‌کند. به‌رغم آنکه این راه پیشنهادی، زندگی کنونی ما را به زندگی پیراسته حضرت محمد و جانشینان معصوم (ع) پیوند می‌زند، اما همچنان راه خودکفایی عقلانی و استقلال در خردورزی را بر ما گشوده می‌دارد.

هدف اصلی این نوشتار تبیین و تحلیل مفهوم تربیت و واژگان همسوی آن از دیدگاه استاد مصباح (ره) است. در این مقاله با استفاده از روش «تحلیلی انتقادی» پس از آشنایی اجمالی با دیدگاه برخی از صاحب‌نظران عرصه تعلیم و تربیت، دیدگاه استاد مصباح در این زمینه تبیین شده است. اندیشمندان غربی بدون توجه به عنصر فطرت و نقش اساسی آن در نهاد انسان به تربیت نگریسته‌اند، درحالی‌که در نگاه دین و اندیشمندان دینی، عنصر تربیت از جایگاه اساسی برخوردار است. نتیجه آنکه «تربیت» از منظر ایشان دارای دو معنای عام و خاص است. مفهوم خاص آن مختص انسان است که باید علاوه بر فراهم آوردن شرایط مساعد رشد، زمینه‌ای برای انتخاب صحیح او نیز فراهم شود. بنابراین تعلیم و تربیت فراهم کردن زمینه‌ها و عوامل برای به فعلیت رساندن و شکوفا کردن همه استعدادهای انسان و حرکت تکاملی او به‌سوی هدف مطلوب، به‌وسیله برنامه‌ای سنجیده و حساب شده است.

گزینش موقعیت برتر و قرار گرفتن در آن، از روش‌های موثر تربیتی محسوب می‌شود. درخصوص تاثیرات روش «تغییر موقعیت» در تربیت اخلاقی، این پرسش مطرح است که این روش چه تاثیری در پیشگیری و درمان آسیب‌های اخلاقی و نیز رشد معنوی و اخلاقی دارد؟ همچنین در هریک از حوزه‌های سه‌گانه فوق چه راهکارهایی در منابع اسلامی ارایه شده است؟ هدف از پژوهش حاضر، پاسخ به پرسش‌های فوق از منظر علامه مصباح یزدی (ره) است. روش تحقیق «توصیفی ‌ تحلیلی» بوده و گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای انجام شده است. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که براساس روش «تغییر موقعیت»، راهکارهای «سیر در آفاق»، «انجام مناسک عبادی»، «فرار از موقعیت آسیب‌زا»، «پرهیز از همنشینی با هواپرستان» و «فاصله‌گرفتن از موقعیت‌های زمینه‌‌‌ساز گناه» به‌منظور پیشگیری از بروز آسیب‌های اخلاقی تاثیرگذارند. همچنین برای درمان انحرافات اخلاقی از «انجام مناسک عبادی»، «همنشینی با صالحان» و «هجرت از موقعیت گناه» استفاده می‌شود. برای رشد اخلاقی نیز «انجام مناسک عبادی»، «همنشینی با صالحان» و «حرکت در مسیر معنویت» نمونه‌هایی از کاربرد این روش محسوب می‌شوند.

مبنا بودن فطرت برای تعلیم و تربیت مطمح‌نظر خاص بسیاری از اندیشمندان بزرگ اسلامی است. در این تحقیق، کاربرد فطرت به‌مثابه مبنای تعلیم و تربیت انسان از منظر علامه مصباح یزدی و با تاکید بر آیات و روایات بررسی شده است. روش تحقیق «توصیفی تحلیلی» است. نتایج این تحقیق عبارت است از: 1. فطرت انسان مزین به ویژگی‌های درخشنده‌ای از حقیقت‌جویی و علم به خوبی‌ها و بدی‌ها و گرایش‌های شفافی است که از درون شکفته می‌شود و مسیر حیات سعادتمندانه بشر را ترسیم می‌کند. 2. انسان حتی در امیال به‌ظاهر مشترکش با حیوان، دارای ویژگی‌های خاصی است که مخصوص انسان است و حیوان در آن اشتراک ندارد. 3. تعلیم و تربیت اسلامی تماما هماهنگ با فطرت است. 4. فطرت کاربردهای زیادی در زندگی آدمی دارد؛ ازجمله مبنای تعلیم و تربیت است و تعیین اهداف تربیتی و کشف اصول تربیتی از آن، مسیر حرکت به‌سوی سعادت را ترسیم می‌نماید. 5. استاد مصباح ویژگی‌های طبیعی‌شناختی و گرایشی انسان را مبانی تعلیم و تربیت دانسته است که به‌صورت گزاره‌های خبری مطرح می‌شوند. 6. درک فطری انسان از بایدها و نباید‌ها ارزشی حصولی نیست، بلکه حضوری است.

«خودتربیتی» یعنی: تربیت نفس خود. علامه مصباح به‌اقتضای دیدگاه فلسفی، اخلاقی و تفسیری خود، نظریه تربیتی ویژه‌ای را ارایه نموده که شیوه خودتربیتی نیز متاثر از آن است. به‌علت اهمیت موضوع خودتربیتی و به‌سبب جامع بودن اندیشه این دانشمند، بررسی و تحلیل این شیوه دارای اهمیت است. این تحقیق ضمن ارایه اندیشه تربیتی مشارالیه به‌صورت «توصیفی»، ابعاد گوناگون آن را به شیوه «تحلیلی» بررسی و واکاوی کرده و شواهدی از آیات قرآن برای این منظور ارایه داده است. از جمله یافته‌های پژوهش این است که در این شیوه، به پیش‌فرض‌های عقلی و منطقی و ویژگی‌های مشترک و اختصاصی انسان‌ها و همچنین به همه ابعاد نفس توجه شده است. با وجود پیچیدگی نفس، به‌وضوح ارتباط ابعاد نفس و جایگاه آنها مشخص است. نقطه ثقل در خودتربیتی، امیال و گرایش‌هاست و جایگاه عبودیت و دین‌مداری به‌خوبی در آن روشن است.