نامه فرهنگستان
سال بیست و یکم شماره 2 (تابستان 1401)

گسترش مرزهای امپراتوری اسلامی تحولی در تاریخ نگاری اسلامی به وجود آورد. تاریخ  که بدوا تنها با حوادث حیات و فعالیت های رسول اکرم (ص) سر و کار داشت، به یک روایت جامع از تاریخ جهان تبدیل شد. گزارش قرآن و کتب آسمانی دیگر در روایت حوادث بعد از طوفان نوح اساسا یکسان بود؛ زیرا تمام بنی بشر از بازماندگان نوح به شمار می رفتند. این گزارش باید با داستان های اقوامی که تحت تسلط مسلمانان در آمده بودند هماهنگ شود تا از مجموع آن ها روایت جامعی از تاریخ عمومی جهان پدید آید. مورخان مسلمان به ادغام داستان های ایرانیان و رومیان در تدوین تاریخ عمومی جهان پرداختند. در مورد ایران که تاریخ باستان خود را به صورتی بسیار منظم حفظ کرده بود، شخصیت های داستانی ایرانی با شخصیت های تاریخ مذهبی اسلام هماهنگ شدند و از این هماهنگی روایت منسجمی از تاریخ جهان پدید آمد. مشابه این فرایند، هنگامی که رومیان به دین مسیح گراییدند، پیش آمده بود. در آغاز قرن چهارم میلادی مورخان مسیحی روایات باستانی روم و یونان را در روایات تورات و انجیل ادغام کردند. بعد از سقوط امپراتوری روم در قرن پنجم میلادی نیز بسیاری از داستان های پهلوانی فاتحان ژرمن در تاریخ جهانی مسیحیان پذیرفته شد. بنابراین، مرتبط شدن بعضی شاهان و پهلوانان ایران باستان با اشخاصی که در تاریخ مذهبی اسلام ذکر شده اند مطلب عجیب یا غیرمتعارفی نیست. در این مقاله شواهدی در اثبات این مطلب از تحقیقات مورخان مسلمان و غیرمسلمان قدیم و جدید و متون کهن اسلامی و مسیحی عرضه شده است.

رودکی سمرقندی را مبدع رباعی فارسی می دانند، و داستان آن را شمس قیس رازی به نیکی روایت کرده است. متاسفانه از رودکی دیوانی منسجم که دربردارنده اشعار اصلی و صحیح النسب او باشد، به جا نمانده است، و آنچه در دست داریم، اشعاری است که دیگران از منابع مختلف گردآوری کرده اند. کتاب محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، که سعید نفیسی در طی دو نوبت ویرایش و تدوین کرده (1309 و 1334 ش)، تا امروز منبع اصلی  اشعار منسوب به رودکی به شمار می رود. اشعاری که به نام رودکی در این کتاب گردآوری شده، در بسیاری از منابع، به نام شاعران دیگر هم دیده می شود. تازه ترین پژوهش درباره اشعار رودکی کتاب سروده های رودکی اثر علی رواقی است. در مقاله حاضر، به بهانه انتشار این کتاب، چند رباعی منسوب به رودکی را که در این اثر آمده بررسی کرده ایم و نشان داده ایم که اغلب آن ها را نمی توان سروده رودکی شمرد.

شماری از ابیات قطران تبریزی، گوینده معروف قرن پنجم هجری، در لغت نامه دهخدا به  عنوان شاهد آمده است. اهمیت بعضی از این شواهد در آن است که آن واژه ها در شعر آن روزگار نمونه های فراوان ندارند. مولفان لغت نامه، غالبا در ذکر ابیات قطران، به منبع یا منابع کار خود اشاره ای نکرده اند؛ اما بررسی های ما نشان می دهد که منبع اولیه آنان در ذکر این شواهد، بیشتر، فرهنگ های لغت کهن، دیوان چاپی شاعر، و احتمالا بعضی نسخه های خطی بوده است. سنجش و مقابله این ابیات با نسخه های خطی شناخته شده از دیوان قطران، ضبط های متفاوت و صورت های تازه ای از شعر او را به دست می دهد که، در بسیاری از موارد، سهوهای راه یافته به شواهد قطران در لغت نامه را تصحیح می کند. گفتنی است که گاه ضبط های متفاوتی از شعر قطران در لغت نامه نیز در تصحیح اشعار او کارگشا بوده است.

کمال الدین حسین ابیوردی، مولف رساله انیس العاشقین، یکی از رساله های مقامه وار و کمترشناخته‏شده پایان قرن نهم هجری در هرات، در تالیف این رساله به گلستان سعدی نظر داشته و در مقدمه اثر اذعان کرده است که، با وجود گلستان، اثر وی دلربایی  چندانی ندارد؛ بااین حال، بررسی ساختار و محتوای رساله اطلاعات ارزنده ای درباره مسایل اجتماعی عهد مولف، در پیوند با جریان شاهدستایی و عشق وقوعی در اختیار مخاطب قرار می دهد، و نوآوری ها و تغییرات سبکی وی در ایجاد بارقه های زبان و قالب/ فرم ادبیات وقوعی در نثر، و همچنین تاثیرات این رساله بر آثار ادبی بعد از خود، مانند رسایل محتشم کاشانی، را نیز نشان می‏دهد. مقایسه الگوهای خویش کاری انیس العاشقین با رساله نقل عشاق و رساله جلالیه، و نیز پرداختن به اشتراکات تمهیدات زبانی و الگوهای روایی آن ها در افزایش حقیقت نمایی روایت و مضامین وقوعی از موضوعات اصلی مطرح شده در این نوشته ‏است.

خواجه مجدالدین همگر (607-686 ق) شاعر عصر اتابکان فارس، خاصه اتابک ابوبکر سعد زنگی است. اگرچه ظهور سعدی را در این دوران سبب غفلت از او و بسیاری از هم عصرانش دانسته اند، توانایی های شعری وی در برخی زمینه ها سزاوار چشم پوشی نیست؛ به ویژه از آن روی که بررسی های همه جانبه شعر شاعر گامی است در راه آشکار شدن زوایای پنهان سیاسی  اجتماعی عصر شاعر. حبسیه سرا بودن مجد از جمله مواردی است که اکثر منابع بدان اشاره کرده اند . فراز و فرود زندگی، با وجود ملک الشعرایی دربار، مجد را چندی به اشارت ممدوح گرفتار حبس و بند کرده است و مشخصه های این امر از فحوای کلام وی نمایان است. در این نوشتار به بررسی اشعار مجد از این زاویه پرداخته ایم. علت، زمان و مدت حبس، اتهام، وصف ظاهری زندان، احوال درونی شاعر و نمونه های شخصی، سیاسی، فلسفی و اجتماعی شکوی در شعر مجد از مباحث این مقاله است.

بیت «حافظ که سر زلف بتان دست کشش بود/ بس طرفه حریفی ست کش اکنون به سر افتاد»، در لابه لای شروح متعدد، بسیار بحث انگیز بوده است. حافظ پژوهان در شرح یا تفسیر این بیت کوشیده، و نظریات خویش را گفته، یا به نقد نظر دیگران پرداخته اند. درواقع، با وجود رواج سه گونه نگاه تشریحی، تفسیری و تاویلی به غزل حافظ، ابهام برخی از این گونه ابیات، به سبب پیچیدگی یا دیریابی نحوی و بلاغی، همچنان باقی است؛ برخی از شروح دیوان حافظ به سادگی از تفسیر دقیق و روشمند ابیات دشوار یا مبهم چشم پوشیده اند یا، به علت بی توجهی به ویژگی های نحوی و بلاغی، از عهده تبیین و تحلیل مناسب آن برنیامده اند. کمتر شارحی در این بیت به ساختار نحوی کلام حافظ توجه کرده است؛ در این مقاله کوشش شده است که، با در نظر گرفتن ساخت و بافت جمله و جنبه های دستوری و نکته های بلاغی، خصوصا استعاره تهکمیه، مشکل این بیت حل شود.