مجله مرتع
سال شانزدهم شماره 2 (پیاپی 62، تابستان 1401)

استفاده از ظرفیت پرواربندی یکی از راه حل های کاهش فشار بر مراتع و کاهش تعداد دام مازاد بر مراتع می باشد. پرواربندی یکی از روش های مهم در بالا بردن تولیدات گوشت قرمز بدون افزایش تعداد دام می باشد. اگر عملیات پرواربندی به روش صحیح صورت گیرد، کشور از وارد کردن گوشت قرمز بی نیاز خواهد شد. هدف از این پژوهش تعیین عوامل موثر بر پذیرش پرواربندی توسط مرتعداران منطقه کیاسر می باشد.

منطقه مورد مطالعه در 70 کیلومتری جنوب شهر ساری و در 1378 متری از سطح دریا واقع شده است. مراتع این منطقه ییلاقی بوده و توسط گله داران روستایی و عشایری به شیوه مشاعی مورد استفاده قرار می گیرد. مطالعه حاضر جز تحقیقات پیمایشی بوده که با استفاده از تکمیل پرسشنامه از بهره برداران در سال 1397 صورت گرفت. با بهره گیری از فرمول کوکران، از میان 750 بهره بردار در منطقه مورد مطالعه، 85 نمونه به روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند. متغیرهای اصلی استخراج و پرسشنامه نهایی به روش نمونه گیری تصادفی در منطقه مورد مطالعه تکمیل شد. در این پرسشنامه ها متغیر های مختلفی از جمله ویژگی های اجتماعی - اقتصادی بهره برداران، ویژگی های فنی مراتع و دیگر سوالات مرتبط مورد بررسی قرار گرفت که در قالب طیف لیکرت و سوالات باز از افراد پرسیده شدند. روایی محتوایی پرسشنامه ها توسط اساتید صاحب نظر و کارشناسان تعیین شد. همچنین به منظور احتساب قابلیت اعتماد (پایایی) پرسشنامه از پرسشنامه پیش آزمون و محاسبه ضریب اعتبار (کرونباخ آلفا) استفاده شد. در این تحقیق به منظور بررسی عوامل موثر بر پذیرش/عدم پذیرش پرواربندی توسط مرتعداران مراتع منطقه از الگو های اقتصاد سنجی مدل لاجیت استفاده شد. پارامتر های الگوی لاجیت به روش حداکثر راست نمایی با استفاده از نرم افزارهای Shazam براورد شد.

براساس نتایج حدود 40 درصد مرتعداران از پرواربندی استقبال کرده اند و حاضر بودند واحد دامداری خود را به پرواربندی تبدیل نمایند. شاخص درصد پیش بینی صحیح مدل برآورد شده بالغ بر 83 درصد است که رقم مطلوبی را نشان می دهد؛ که بیانگر آن است که مدل برآورد شده توانسته است درصد بالایی از مقادیر متغیر وابسته را با توجه به متغیرهای توضیحی پیش بینی نماید. به بیان دیگر، تقریبا 83 درصد از پاسخگویان، تمایل به پذیرش پرواربندی پیش بینی شده بله یا خیر را با ارایه نسبتی کاملا مناسب با اطلاعات، به درستی اختصاص داده اند. نتایج مدل لاجیت نشان داد متغیرهای تحصیلات فرزند، نوع بهره برداری، مساحت مرتع، داشتن پروانه چرا، استفاده از پسچر مزارع، مدت تغذیه دستی، شغل جانبی، اطلاع از مزایای پرواربندی و داشتن سطح مرتع کافی برای دامداری از لحاظ آماری معنی دار و از عوامل تاثیر گذار در پذیرش نظام پروابندی توسط مرتعداران منطقه می باشند. همچنین با توجه به کشش وزنی متغیر پروانه چرا (67/0-)، با ثابت ماندن بقیه عوامل، افزایش یک درصد در میزان پروانه چرا، احتمال پذیرش پرواربندی را 67/0 درصد کاهش می دهد. از طرف دیگر افزایش یک درصد در سطح زمین زراعی، احتمال تمایل به پرواربندی را 34/0 درصد افزایش می دهد. در مورد متغیر اطلاع از مزایای پرواربندی، افزایش یک درصد در  این متغیر، احتمال تمایل به پرواربندی را 22/1 درصد افزایش می دهد.

با توجه به نتایج تحقیق، کشت گیاهان علوفه ای در زمین های زراعی و دیمزارها، افزایش آگاهی مرتعداران در مورد مزایای پرواربندی و خسارات دامداری سنتی بر مرتع از طریق برگزاری دوره های ترویجی-آموزشی، ترغیب مرتعداران غیر ذیحق، مهاجر و بدون پروانه چرا به پرواربندی مراتع در کنار حمایت ارگان های مرتبط با ارایه تسهیلات کم بهره، از راهکارهای عملیاتی و علمی برای ترغیب دامداران به پرواربندی در منطقه می باشد.

مشکلات جوانه‏زنی و استقرار گیاهان در شرایط خشکی و کم آبی یکی از معضلات شایع در مناطق خشک و نیمه خشک کشور می باشد که بر روی میزان رشد و تولید جوامع گیاهی تاثیر می گذارد. بهبود جوانه زنی و استقرار گیاهان در مواجهه با تنش خشکی از جمله امور مهم و موثر در موفقیت پروژه های اصلاح و احیای مراتع در عرصه های طبیعی می باشد. گونه های مرتعی Sanguisorba minor Scop. و (Host) P. Beauv Agropyron intermedium گیاهانی هستند که عمدتا در اقالیم نیمه خشک تا نیمه مرطوب پراکنش دارند و در این تحقیق امکان جوانه زنی و استقرار نهال این دو گونه علوفه ای ارزشمند با استفاده از تیمارهای مختلف پرایمینگ در منطقه ای خشک تر مورد بررسی قرار گرفته است.

 در این مطالعه اثر تیمارهای پرایمینگ با آب مقطر، پلی اتیلن‏گلایکول (1/0 مگاپاسکال)، نیترات پتاسیم (2/0 درصد) و نانوذرات نقره در سه سطح (شامل غلظت های 30، 60 و 90 میلی‏گرم درلیتر) جهت بهبود خصوصیات جوانه زنی و استقرار گونه‎های گیاهی منتخب تحت شرایط آبیاری در حد ظرفیت زراعی و تنش خشکی در شرایط عرصه طبیعی مورد بررسی قرار گرفت. آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک‎های کامل تصادفی در 4 تکرار انجام شد و مجموعا تعداد 56 کرت برای هرگونه در نظر گرفته شد. ابعاد هر کرت احداثی برابر 5/1 مترمربع بود و در هر کرت سه ردیف کشت با فاصله 30 سانتیمتر و طول یک متر در نظر گرفته شد و در هر کرت آزمایشی تعداد 45 عدد بذر کشت گردید. صفات مورد اندازه گیری شامل ظهور نهال از خاک، سرعت ظهور، استقرار و زنده‎مانی، طول و وزن ریشه و ساقه، ویگوریته و میزان پرولین، کارتنویید، قند محلول، کلروفیل کل و آنزیم‏های کاتالاز و سوپراکسید دیسموتاز بود. پس از اتمام داده برداری صفات مورد مطالعه در مزرعه و اخذ نتایج به دست آمده در آزمایشگاه، آنالیز واریانس و تجزیه وتحلیل داده‎ ها در نرم افزار SPSS و مقایسه میانگین داده ها با آزمون چند دامنه ای دانکن در سطح 5 درصد برای صفات مورد مطالعه در دو گونه انجام گرفت.

بررسی آماری نتایج بدست آمده نشان داد که کاربرد پرایمینگ بیشتر بر روی صفات درصد ظهور از خاک، سرعت ظهور و استقرار و زنده‎مانی نهال موثر بوده است اما سایر صفات مورد مطالعه را نیز تحت تاثیر قرار داده است. کاربرد نانوذرات نقره اثرات مثبت و یا منفی بر خصوصیات رویشی بذر و نهال رشد یافته از بذور گیاهان مورد مطالعه داشت. کاربرد تیمارهای پرایمینگ بذر با پلی اتیلن‏گلایکول و نیترات پتاسیم در گونه A. intermedium و کاربرد تیمارهای پرایمینگ بذر با پلی اتیلن‎گلایکول و نانوذرات نقره با غلظت 30 میلی‎گرم در لیتر در گونه S. minor بیشترین تاثیرات مثبت معنی دار در افزایش مقاومت به خشکی را داشت. همچنین کاربرد تیمارهای نانوذرات با غلظت‎های 60 و 90 میلی‎گرم در لیتر اثرات منفی را بر مشخصه‏های رویشی و فیزیولوژی هر دو گونه مورد مطالعه نشان داد به طوری که افزایش 25 و 13 درصدی تولید بایومس تحت تیمار نانوذرات نقره با غلظت 30 میلی‎گرم در لیتر و کاهش 12 و 3 درصدی بایومس تحت تیمار نانوذرات نقره با غلظت 90 میلی‎گرم  در لیتر به ترتیب برای گونه های A. intermedium و S. minor مشاهده شد.

 افزایش سرعت جذب آب و متابولیسم در بذرهای پرایم شده موجب جوانه زنی بیشتر، کاهش غیریکنواختی فیزیولوژیکی طبیعی و ذاتی جوانه ها و افزایش تحمل به خشکی و عملکرد گیاهان می شود. تاثیر مثبت نانوذرات نقره عمدتا به دلیل تسهیل نفوذ آب و مواد غذایی به بذر گیاه و بهبود خصوصیات جوانه زنی می باشد. یافته های این مطالعه می تواند به منظور انتخاب بهترین تیمار برای بهبود عملکرد هر دو گونه مورد مطالعه تحت شرایط تنش زای محیطی مورد توجه قرار گرفته و موجب افزایش میزان موفقیت در کشت و استقرار گونه های مرتعی S. minor و A. intermedium در سطح مراتع مناطق خشک و نیمه خشک و افزایش بازدهی پروژه های بیولوژیک اصلاح و احیاء مراتع گردد.

نقش مراتع در تولید فرآورده های دامی از لحاظ تولید خوراک دام دارای اهمیت است که دو سوم از کل هزینه تولید در واحدهای مختلف پرورش دام، به هزینه خوراک اختصاص دارد. مرتع داران عملکرد دام را برآیند نهایی کیفیت علوفه مرتع می دانند. کیفیت علوفه به عنوان توانایی تولید مرتعی در فراهم نمودن سطح مطلوب عملکرد دام (تولید گوشت، شیر و پشم) تعریف شده و ارزش غذایی علوفه بیانگر مقدار انرژی و مواد مغذی است که در دسترس دام قرار می گیرد. هدف این پژوهش تعیین عناصر معدنی و ارزش غذایی گونه های Tanacetum chiliophyllum Sch.Bip. و Potentilla reptans L. (گونه های غالب منطقه) طی سه مرحله فنولوژیکی (رویشی، گل دهی و بذردهی) و در دو جهت جغرافیایی شمالی و جنوبی مراتع شغال دره شهرستان نمین استان اردبیل بوده است.

 تعداد دو سایت در منطقه شغال دره از توابع شهرستان نمین واقع در استان اردبیل برای نمونه برداری انتخاب شد. این منطقه در مجاورت و تحت تاثیر آب و هوا و اقلیم دریای خزر و دیواره کوهستان البرز غربی و نفوذ هوای مرطوب به این منطقه قرار دارد. نمونه برداری از 50 پایه به روش تصادفی انجام شد. پس از خشک و آماده سازی نمونه ها برای انجام مراحل آزمایشگاهی، مواد معدنی ماکرو (نیترات، کلسیم، فسفر، ازت، سدیم و پتاسیم)، مواد معدنی میکرو (آهن، مس، روی و منگنز) و ویژگی های شیمیایی دیواره سلولی بدون همی سلولز[1] و الیاف نامحلول در شوینده خنثی[2]، ماده خشک، چربی خام، خاکستر خام و پروتیین خام) با استفاده از روش های آزمایشگاهی استاندارد در مراحل رویشی مختلف گونه ها اندازه گیری شد.

نتایج با استفاده از مقایسه میانگین بررسی شد و نشان داد که اختلاف بین دو گونه T. chiliophyllum و P. reptans در پتاسیم، کلسیم، نیترات، فسفر، روی، مس و منگنز (01/0>p) و در آهن و خاکستر خام (05/0>p) معنی دار بوده است. مرحله رویشی باعث ایجاد اختلاف معنی دار در آهن، روی، منگنز و درصد چربی شد (01/0>p). جهت جغرافیایی نیز با اختلاف معنی دار (05/0>p) در مقدار پروتیین خام، ماده خشک، NDF، آهن، کلسیم و نیترات شد. طبق نتایج به دست آمده میزان عناصر ماکرو، میکرو و میزان پروتیین خام گونه های مورد بررسی در مراحل مختلف رشد کم تر از حد بحرانی و میزان ماده خشک بیش تر از حد بحرانی بود. این نتایج نشان دهنده اهمیت نقش ویژگی های ذاتی، مرحله رشد و شرایط محیطی در تعیین ویژگی های کیفیت علوفه هستند.

 نتایج تحقیق بیانگر اهمیت عملکرد گیاهان در اکوسیستم ها، تحت تاثیر عوامل مختلفی نظیر نوع گونه، جهت جغرافیایی و مرحله رشد است. هر یک از این عوامل می توانند تاثیر به سزایی بر کمیت و کیفیت گیاهان مرتعی داشته باشند؛ بنابراین شناخت عوامل محیطی و میزان اثر آن ها بر پوشش گیاهی برای احیاء اکوسیستم های مرتعی حایز اهمیت است. نتایج مقایسه کیفیت علوفه دو گونه نشان داد که گونه P.reptans  از ارزش علوفه ای بالاتری نسبت به T.chiliophyllum برخوردار است. پیشنهاد می شود با اجرای سیستم های چرایی و به عبارت دیگر برنامه ریزی خوراک دهی دام در مرتع، به گونه ای عمل شود تا ضمن حفظ وضعیت مرتع، عملکرد دام نیز در سطح مطلوبی نگه داشته شود و از کاهش وزن جثه دام ها جلوگیری گردد.

احداث راه ها از جمله احداث راه آهن از فعالیت های مهم درتوسعه هر کشور محسوب می شود و به دلیل داشتن نقش زیر بنایی تاثیرات زیادی بر رشد اقتصادی کشور دارد و از طرفی مراتع نیز به دلیل داشتن خدمات اکوسیستمی متنوع و مهمی که دارند نقش بسزایی در توسعه پایدار اکوسیستم ها دارند که بدون در نظر گرفتن ملاحظات محیط زیستی در طول فرایند احداث پروژه راه آهن نمی توان از محیط زیست پیرامون محافظت نمود، پروژه های خطی مختلف از جمله احداث راه آهن بر اکوسیستم های مختلف می تواند اثرات منفی را بر محیط زیست اطراف راه آهن داشته باشد. بنابراین مطالعه اثر راه آهن بر اکوسیستم های مرتعی از اهمیت زیادی برخوردار است.

این مطالعه اثرات احداث راه آهن یزد-اقلید را بر تنوع و غنای پوشش گیاهی مراتع منطقه حفاظت شده کالمند-بهادران  بررسی نموده است. بدین منظور از روش نمونه برداری تصادفی-سیستماتیک در چهار تیپ پوشش گیاهی درمنه، علف شتر، قیچ و رمس در سه فاصله از را ه آهن (0-250 متر، 250-500 متر، 500-1000 متر) استفاده شد. پارامترهای پوشش گیاهی و تراکم در هر پلات اندازه گیری گردید، بدین صورت که در داخل هر منطقه 4 ترانسکت 100 متری به طور تصادفی و تعداد 2 پلات در ابتدا و انتهای هر ترانسکت به صورت سیستماتیک قرار داده شد تعداد و اندازه پلات ها با توجه به نوع و وضعیت پوشش  گیاهی موجود در منطقه مورد مطالعه تعیین گردید که در این مطالعه در تیپ رمس و قیچ از پلات های  25 متر مربعی و در تیپ درمنه و علف شتر از پلات های 4 متر مربع استفاده شد. در داخل هر پلات و در امتداد هر ترانسکت درصد پوشش و تعداد پایه (تراکم) تعیین شد. سپس با استفاده از داده های مذکور شاخص های تنوع و غنا شامل شاخص های تنوع (شانون و سیمپسون) (& Shannon Simpson)، غنا (مارگالف و منهینیک)(Margalef &Menheni)، یکنواختی و تعداد با استفاده از نرم افزار Past   محاسبه و با استفاده از نرم افزار Spss  (نسخه 16) و آنالیز واریانس و آزمون دانکن مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که احداث را ه آهن تاثیراتی بر تنوع و غنای پوشش گیاهی مراتع داشته است. در تیپ درمنه احداث راه آهن باعث تاثیر معنی داری (01/0<p) بر تنوع، غنا و تعداد حاصل از داده های درصد پوشش گیاهی داشته است به طوریکه شاخص های شانون، سیمپسون، مارگالف، منهینیک و تعداد در فاصله 0-250 متری از راه آهن کاهش یافت و اما احداث راه آهن تاثیر معنی داری بر شاخص های تنوع و غنای  حاصل از  داده های تراکم پوشش گیاهی و همچنین شاخص یکنواختی نداشت، در تیپ علف شتر احداث راه آهن تاثیر معنی داری بر شاخص های تنوع (شانون و سیمپسون) (01/0<p) و شاخص مارگالف حاصل از داده های درصد پوشش گیاهی (05/0<p) داشته به طوریکه در فاصله 0-250 متری از راه آهن این شاخص ها افزایش و در فواصل 250-500 متری و500-100 متری از راه آهن این شاخص ها کاهش داشت و بر  هیچکدام از شاخص های تنوع و غنای حاصل از داده های تراکم پوشش گیاهی و شاخص های تعداد و یکنواختی تاثیر معنی داری نداشت، در تیپ قیچ نیز احداث راه آهن تنها باعث افزایش معنی دار شاخص های غنای حاصل از داده های تراکم پوشش گیاهی، منهینیک (01/0<p) و مارگالف (05/0<p) در فاصله 0-250 متری از راه آهن شد و احداث راه آهن تاثیر معنی داری بر شاخص های تنوع و غنای حاصل از داده های درصد پوشش گیاهی و تعداد و یکنواختی نداشت. در تیپ رمس احداث راه آهن تاثیر معنی داری بر هیچکدام از شاخص های تنوع و غنای حاصل از داده های تراکم و درصد پوشش گیاهی نداشته است

در این مطالعه می توان نتیجه گیری کرد که احداث راه آهن از یک سو به دلیل رشد گونه های مهاجم، غیر بومی و فرصت طلب باعث افزایش تنوع و غنا در بعضی از مناطق شده است و از سوی دیگر به دلیل عملیات ساخت و ساز احداث باعث از بین بردن پوشش گیاهی و کاهش تنوع و غنا در برخی از مناطق شده است که در هر دو صورت تنوع زیستی مراتع را مورد تهدید قرار می دهد و پیشنهاد می شود برنامه های احیا و بازسازی پوشش گیاهی مراتع بعد از عملیات احداث راه آهن مورد پایش و بررسی قرار گیرد.

کلاجوک با نام علمی Platychaete aucheri (Boiss.) Boiss. گیاهی بوته ای از تیره کاسنی (Asteraceae) از گونه های انحصاری و مهم مرتعی جنوب ایران است که در استان های فارس، کرمان، بوشهر و هرمزگان پراکنش دارد. این گونه به دلیل سازگاری با محیط گرم و خشک جنوب، شکل رویشی بوته ای مقاوم به چرای دام، جذابیت در پرورش زنبور عسل، کاربردهای دارویی در طب سنتی و  نقش با ارزشی که در کنترل فرسایش آبی و بادی دارد، گونه ای چند منظوره است که می توان در طرح های مقابله با بیابان زایی و احیای مراتع قشلاقی نواحی جنوب کشور از آن استفاده کرد.

 نمونه برداری از پوشش گیاهی به روش تصادفی- سیستماتیک در داخل پلات های مستقر در امتداد ترانسکت های خطی انجام شد. در مجموع 90 پلات برای سه منطقه بستک، سیرمند و گنو (رویشگاه های اصلی گونه) بکار برده شد. عوامل توپوگرافی مثل ارتفاع از سطح دریا، درصد شیب زمین، جهت جغرافیایی برای هر پلات مشخص گردید. در هر یک از واحدهای اکولوژیکی، پارامترهایی نظیر فراوانی، تعداد پایه ها و درصد پوشش تاجی هر یک از گونه های واقع در داخل پلات ها اندازه گیری شد. همچنین در داخل هر پلات پارامترهایی مثل درصد خاک لخت، درصد لاشبرگ و درصد سنگ و سنگریزه نیز برآورد گردید. تولید علوفه گونه کلاجوک به روش قطع و توزین در داخل پلات ها انجام شد. از هر یک از پلات ها، یک نمونه خاک با سه تکرار (نمونه مرکب) تا عمق 60 سانتی متری خاک برداشت و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آن ها اندازه گیری شد. در این پژوهش به مطالعه نیازهای اکولوژیک این گونه با تاکید بر تعیین عوامل اکولوژیک موثر بر تغییرات پوشش گیاهی و بررسی پاسخ آن به تغییرات عوامل اکولوژیکی، با استفاده از روش آنالیز تطبیقی متعارفی (CCA؛ Canonical Correspondence Analysis) و مدل جمعی تعمیم یافته (GAM؛ Generalized Additive Models) در استان هرمزگان انجام و تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزارهای SPSS17 و CANOC4.5 انجام شد. بدین منظور سه منطقه بستک، سیرمند و گنو که از رویشگاه های اصلی گونه بودند انتخاب و نمونه برداری از پوشش گیاهی به روش سیستماتیک- تصادفی انجام شد.

تجزیه و تحلیل پارامترهای خاک مناطق نشان داد که تمام پارامترها به جز فراوانی و اسیدیته خاک در سطح 5 درصد اختلاف معنی دار دارند. بافت خاک در منطقه بستک لومی و شنی لومی، در منطقه سیرمند شنی لومی و در منطقه گنو شنی رسی لومی بود. بیشترین درصد پوشش تاجی کل، تولید علوفه، تعداد پایه، درصد لاشبرگ، درصد پوشش تاجی، ارتفاع هر پایه، مقدار آهک و شن خاک در منطقه سیرمند بود. بیشترین درصد خاک بدون پوشش، هدایت الکتریکی، درصد اشباع و سیلت خاک نیز در منطقه بستک بود. الگوی پاسخ کلاجوک در امتداد شیب درصد شن و آهک، از مدل افزایشی پیروی کرد و با افزایش مقادیر مذکور، فراوانی و درصد پوشش گیاهی آن نیز بیشتر شد. برعکس، پاسخ این گونه در امتداد شیب درصد سیلت و شیب زمین، از مدل کاهشی پیروی کرد و با افزایش مقدار این عوامل، فراوانی و درصد پوشش گیاهی کاهش یافت. الگوی پاسخ گونه در امتداد شیب هدایت الکتریکی، از مدل زنگوله ای پیروی کرد و حد بهینه رشد آن برای این عامل، 25 دسی زیمنس بر متر بود. همچنین عکس العمل این گیاه به ارتفاع از سطح دریا و رطوبت اشباع خاک، از مدل دو نمایی پیروی کرد. این مدل، نشان دهنده وجود یک محدودیت رقابتی در طول شیب محیطی است.

 نتایج این بررسی نشان داد که درصد فراوانی و درصد پوشش گیاه کلاجوک، با افزایش شیب درصد شن و آهک و کاهش شیب درصد سیلت و شیب زمین بیشتر شد. حد بهینه رشد گیاه برای عامل شیب هدایت الکتریکی، 25 دسی زیمنس بر متر بود. همچنین عکس العمل این گیاه به ارتفاع از سطح دریا و رطوبت اشباع خاک، از مدل دو نمایی پیروی کرد. بررسی پاسخ گونه کلاجوک در امتداد شیب عوامل توپوگرافی و خاک، اطلاعات ارزشمندی برای تعیین نیازهای اکولوژیکی این گونه ارایه داد که می تواند در مدیریت پوشش گیاهی و عملیات اصلاح مراتع در مناطق مشابه، مورد توجه قرار گیرد.

یکی از انواع استفاده از مراتع، بهره برداری از گیاهان دارویی است. محاسبه شاخص های اکولوژیکی و اقتصادی بهره برداری از آن، از ملزومات اساسی جهت تعیین مکان های شایسته و دارای اولویت، برای بهره برداری از گیاهان دارویی است. پژوهش حاضر با همین هدف، در مراتع خورکلات واقع در ارتفاعات هزار مسجد، انجام شد.

 برای این منظور، در فصل رویش سال های 1399-1397، با استقرار 120 پلات یک متر مربعی، در امتداد 12 ترانسکت 100 متری؛ از پوشش گیاهی در داخل چهار توده معرف، آماربرداری شد. در هر توده معرف، 30 پلات یک متر مربعی، با فاصله 10 متر از همدیگر، در امتداد سه ترانسکت 100 متری بکار برده شد. در هر یک از پلات ها؛ پس از اندازه گیری شاخصه های ساختاری پوشش گیاهی نظیر؛ درصد پوشش تاجی، تراکم و فراوانی گونه های گیاهی؛ مقدار تولید علوفه گونه های مورد چرای دام و تولید اندام مورد استفاده هر یک از گیاهان دارویی واقع در داخل پلات ها، شامل گونه های Achillea millefolium،Allium homolacarpum ، Alyssum homolocarpum، Althea officinalis، Bonium persicum، Erenjium bungei، Eremurus olgae، Gundelia tournefortii، Hyoscyamus niger، Hymenocrater incanus، Lallemantia royleana، Scrophularia striata، Stachys lavandufolia، Teucrium polium و Verbascum songaricum نیز به عنوان شاخصه های عملکردی، به روش قطع و توزین یا برداشت اندام زیرزمینی، اندازه گیری شد. میانگین مقادیر شاخص ها در هر یک از توده های معرف طی سال های مختلف، برای محاسبه شاخص های اقتصادی، در نظر گرفته شد. رانت اقتصادی بهره برداری از گیاهان دارویی، ارزش مورد انتظار هر هکتار از مراتع منطقه از محل بهره برداری از گیاهان دارویی و حاشیه بازاریابی هر یک از گیاهان دارویی، به عنوان شاخص های اقتصادی، مد نظر قرار گرفت.

بر مبنای نتایج، تمامی گونه های دارویی موجود در ترکیب گیاهی، به صورت عرفی، بهره برداری نمی شود و تنها بهره برداری از 15 گونه ذکر شده که به واسطه ترکیبات ثانویه، کمتر مورد چرا قرار می گیرند و از نظر خوشخوراکی، جزو گونه های کلاس III محسوب می شوند، معمول هست. میانگین پوشش تاجی گونه های دارویی مذکور، 14 درصد از کل پوشش تاجی مراتع منطقه است. به عبارتی، سهم گونه های دارویی ذکر شده در ترکیب گیاهی، حدود 36 درصد است. ترکیب مشترک گیاهان دارویی و گونه های مورد چرای دام نیز 48 درصد است. میانگین مقدار تولید گونه های دارویی، 180 کیلوگرم در هکتار، طی سه فصل رویش، برآورد شد که با لحاظ نمودن حد بهره برداری مجاز 40 درصد برای رویشگاه مورد پژوهش، مقدار تولید قابل برداشت گیاهان دارویی، 72 کیلوگرم در هکتار در سال محاسبه شد. با توجه به نتایج، سود (رانت) اقتصادی بهره برداری از گیاهان دارویی، در یک دوره برداشت، 1/19 میلیون ریال در هکتار در سال به دست آمد. ارزش مورد انتظار هر هکتار از مراتع از محل بهره برداری از گیاهان دارویی نیز با در نظر گرفتن نرخ تنزیل 4/5 درصد در شهریور ماه سال 1399، 5/3 میلیون ریال در هکتار برآورد شد. ضریب حاشیه بازاریابی بهره برداری از گونه های دارویی مراتع منطقه نیزاز 10 تا 53 درصد برآورد گردید.

 بهره برداری مبتنی بر اصول اکولوژیک از گیاهان دارویی، می تواند نقش مهمی در تکمیل معیشت، افزایش رفاه و توانمند سازی مرتعداران، حفظ اکوسیستم های مرتعی و ارتقاء خدمات اکوسیستمی مرتبط با آنها، ایفا کند. این موضوع، باید در سیاست گذاری توجه به گیاهان دارویی و در طرح های مرتعداری چند منظوره، مد نظر قرار گیرد.

به منظور حفاظت بیشتر از زیست بوم های مرتعی، قبل از اقدام به بهره برداری از گیاهان دارویی و صنعتی، می بایست شایستگی مرتع از این لحاظ بررسی شود. ترکیب و تولید گیاهی و شیب دامنه از جمله مولفه های تعیین کننده شایستگی مرتع برای بهره برداری از گیاهان دارویی هستند. بدین منظور در چهار رویشگاه گیاهان دارویی (Achillea santolinoides، Ziziphora tenuior، Sclerorhachis leptoclada و Hymenocrater calycinus) و سه طبقه شیب (کمتر از 30 درصد، 60-30 درصد و بیشتر از 60 درصد) ترکیب گیاهی، ارزش اهمیت نسبی (IVI) و تولید بررسی شد.

 ابتدا پس از بازدیدهای میدانی و مشاهده حضور گونه های دارویی به عنوان گونه غالب مراتع حوزه روم شهرستان قاین، اقدام به شناسایی رویشگاه های گیاهی شد. در رویشگاه های علفی از اندازه پلات 1 متر مربعی و در رویشگاه های بوته ای از اندازه پلات 2 متر مربعی استفاده شد. نمونه برداری به روش کاملا تصادفی انجام شد. پس از اندازه گیری شیب در کلیه نقاط نمونه برداری، عامل شیب در سه سطح کمتر از 30 درصد، 30 تا 60 درصد و بیشتر از 60 درصد مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت. در طول گرادیان شیب، خصوصیات ساختاری پوشش گیاهی شامل تراکم، فراوانی، وفور و غلبه گونه ای اندازه گیری و بر اساس آن، شاخص ارزش اهمیت نسبی گونه ای (IVI) تعیین شد. به منظور مقایسه تولید کل گیاهان دارویی در بین شیب های مختلف، از آزمون تجزیه واریانس (ANOVA) و مقایسه میانگین های دانکن استفاده شد. همچنین به منظور گروه بندی رویشگاه ها بر اساس ترکیب گونه ای، از آنالیز خوشه ای استفاده شد. توزیع وفور گونه ای با استفاده از مدل های سری هندسی، عصای شکسته، لوگ نرمال، Zipf و Mandelbrot بررسی شد و برازش داده ها با هر کدام از مدل های فوق انجام شد، از معیار اطلاعاتی آکاییک (AIC) جهت سنجش نیکویی برازش استفاده شد. کلیه تجزیه و تحلیل های آماری توسط نرم افزار R انجام شد

لیست فلورستیک منطقه مورد مطالعه نشان داد که در کل، 47 گونه گیاهی متعلق به 15 تیره گیاهی شناسایی شد. که از این بین، 31 گونه علفی، 8 گونه بوته ای، 7 گونه گراس و 1 گونه درختچه ای مشاهده شد. از بین گونه های مشاهده شده، به ترتیب گیاهان دارویی و صنعتی 66 درصد، گیاهان علوفه ای مرتعی 23 درصد وگیاهان مهاجم و خاردار 11 درصد را شامل می شوند. گیاهان دارویی اکثرا متعلق به چهار تیره Compositae، Apiaceae، Lamiaceae و Brassicaceae هستند. نتایج نشان داد که Ziziphora tenuior و Achillea santolinoides بیشترین تراکم و Artemisia aucheri  و Sclerorhachis leptoclada  بیشترین درصد پوشش را دارند. گیاهان دارویی و صنعتی کمترین سهم را در ترکیب گیاهی شیب های کم و بیشترین سهم را در رویشگاه های واقع در شیب های متوسط و زیاد دارند. منحنی رتبه-وفور نشان داد که توزیع وفور گونه ای (SAD) کل منطقه مورد مطالعه از مدل Mandelbrot و لوگ نرمال تبعیت می کند که نشان دهنده جامعه باثبات و پایدار است. نتایج نشان داد که با افزایش شیب، تولید گیاهان دارویی کاهش پیدا می کند. گونه های دارویی Achillea santolinoides و Ziziphora tenuior واقع در شیب های کمتر از 30 درصد، بیشترین تولید و اهمیت نسبی را دارد و از نظر این دو فاکتور، شایستگی لازم جهت بهره برداری را دارد.

نتایج بیانگر این است که اگر چه با افزایش شیب، سهم نسبی گیاهان دارویی در منطقه افزایش می یابد، اما به لحاظ دو فاکتور ترکیب گیاهی و تولید، شیب های بالای 60 درصد شایستگی لازم برای بهره برداری از گیاهان دارویی را ندارند. هر چند در تحقیق حاضر، به طور مستقیم، تمامی عوامل موثر بر شایستگی مرتع مورد مطالعه قرار نگرفته است، اما اهمیت مفهومی چون IVI در مطالعات شایستگی مرتع و تاثیر شیب بر برخی از پارمترهای پوشش گیاهی بررسی شد و نتایج نشان داد که در شیب های متوسط و زیاد، تولید گیاهان دارویی کاهش یافت، از این رو، با افزایش شیب، شایستگی مرتع برای گیاهان دارویی و صنعتی نیز کاهش پیدا می کند.

در سال های اخیر خشکسالی، فرسایش خاک و برداشت مستمر از پسته جنگلی (Pistacia vera L.) باعث عدم تجدید حیات طبیعی این گونه با ارزش در جنگل خواجه کلات شده است. بنابراین به نظر می رسد کمک به مدیریت رواناب، نگهداشت آب پای نهال و کاهش رقابت گیاهان کف جنگل نظیر Poa bulbosa و Carex stenophylla  به استقرار این گیاه در طبیعت کمک نماید. لذا این تحقیق با هدف ارزیابی کارآیی اندازه ها و شکل های مختلف چاله های جمع آوری آب بر استقرار اولیه نهال پسته جنگلی درشرایط رویشگاه طبیعی آن انجام شد.

محدوده ای به ابعاد 5/26 ×80 متر مربع جهت احداث چاله ها به عنوان منطقه اجرای طرح، در پاییز 1398 در جنگل پسته خواجه کلات خراسان رضوی در نظر گرفته شد. دو روش کشت مستقیم بذر و نهال، 2 شکل چاله و 4 اندازه چاله شامل چاله های بدون دستک (شاهد)، چاله های با دستک های به طول 20 ،50 و 100 سانتی متر و هلالی با شعاع و قطر شاهد (کاشت نهال در سطح زمین)،10×20، 25×50 و 50 ×100 سانتی متر)، در 8 تکرار به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملا تصادفی در رویشگاه طبیعی پسته جنگلی بررسی شد. ارزیابی از بذر های مستقر شده و نهال ها در طی ماه های رویش اردیبهشت و تیر 1399 انجام شد. صفات ارتفاع و زنده مانی نهال های کشت شده و نیز رطوبت و دمای خاک در محل ریشه سنجیده شد. تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزارMnitab.V19  با روش آنالیز کوواریانس (گزینه Random/ Nest) و مقایسه میانگین داده های ارتفاع، رطوبت و دما با آزمون توکی در سطح 5 درصد (رابطه همبستگی بین خصوصیات اندازه گیری شده در دو زمان اردیبهشت و تیر ماه نیز سنجیده شد)، سنجش رابطه رطوبت و دما با زنده مانی، توسط رگرسیون لجستیک و زنده مانی به دلیل وجود داده های شمارشی (صفر و یک) و اسمی بودن متغیر، توسط آزمون کای اسکویر انجام شد.

نتایج نشان داد که از بین دو روش کاشت، تیمار نهال کاری نسبت به بذر کاری از موفقیت بیش تری برخوردار بود. تیمار بذر کاری با عدم موفقیت مواجه شد و هیچگونه رشد و استقرار گیاه مشاهده نشد. در روش کشت گلدانی، بیش ترین زنده مانی و ارتفاع نهال ها و نیز بیش ترین رطوبت و کم ترین دما در مجاورت ریشه گیاه در چاله های دستک دار و هلالی با ابعاد 50 و 100 سانتی متر وجود داشت. چاله هلالی (50) از نظر ارتفاع نهال، دارای بیش ترین میزان و به ترتیب بعد از آن چاله های هلالی (100)، چاله دستک دار (100) و چاله دستک دار (50)، دارای بیش ترین میزان از نظر ارتفاعی بودند. کم ترین ارتفاع نهال ها نیز مربوط به تیمار شاهد بود. چاله دستک دار (100)، دارای بیش ترین میزان رطوبت و به ترتیب بعد از آن چاله هلالی (100)، چاله هلالی (50) و دستک دار (50) دارای بیش ترین میزان از نظر رطوبت خاک بودند، کم ترین میزان رطوبت چاله ها نیز، مربوط به تیمار شاهد بود. نتایج رگرسیون لجستیک بین زنده مانی نهال ها در تیر ماه با دما و رطوبت چاله ها در اردیبهشت ماه نیز، معنی دار شد (P≤0.05) و مشخص شد که با افزایش میزان رطوبت زنده مانی افزایش، و با افزایش دما زنده مانی کاهش یافته است. به همین ترتیب چاله های دستک دار و هلالی با ابعاد 50 و 100 سانتی متر، بیش ترین تاثیر را بر کاهش گیاهان مهاجم داشتند و از این طریق نیز به زنده مانی نهال پسته جنگلی کمک کردند.

 از جمله دلایلی که می توان به عدم جوانه زنی بذر ها در تیمار بذر کاری نسبت داد، وجود تنش خشکی و خواب بذر می باشد. با افزایش طول دستک و قطر هلالی، محدوده جمع آوری رواناب افزایش یافته و میزان حجم آب بیش تری در اختیار نهال قرار می گیرد. تخریب در چاله های با قطر 20 و چاله های با دستک به طول 20 سانتی متر باعث کاهش کارآیی آن ها شد. بطور کلی برای کمک به استقرار نهال پسته جنگلی روش های جمع آوری آب مفید هستند علاوه براین، با افزایش اندازه چاله و دستک، امکان استقرار نهال پسته افزایش می یابد.

علیرغم اجرای طرح های مرتعداری در عرصه های مرتعی، گزارش های متعددی از وضعیت نامطلوب مدیریت مراتع منتشر می شود. این موضوع بیانگر آن است که فشار وارد بر مراتع، بیش از توان آنها می باشد و بهره برداری از آنها به هیچ وجه برابر ضوابط علمی و مطابق با مقیاس تولید آن نبوده است. از اینرو باید ضمن تجدید نظر در شرح خدمات طرح-های مرتعداری، به  هنگام ممیزی مراتع و صدور پروانه چرا، به اندازه مطلوب هر خانوار و حداقل مساحت مرتع مورد نیاز هر یک از خانوارهای مرتعدار جهت استفاده چرایی از مرتع و نگهداری دام، توجه ویژه ای کرد. در این ارتباط، اعتقاد بر این است که تعیین تعداد بهینه دام به عنوان مهمترین تصمیم مدیریتی موثر در تولید و اقتصاد، امری پیچیده بوده و به معیارهای مختلف، بستگی دارد. بنابراین شناخت هزینه ها و درآمدهای جاری بهره بردار و واحدهای بهره برداری جهت برنامه ریزی کوتاه مدت و بلندمدت مرتعداران و بخش های دولتی در استفاده اصولی و حفظ و احیای این منابع از اهمیت زیادی برخوردار است.

این تحقیق با هدف ارزیابی و تحلیل مالی دامداری سنتی در سامان های عرفی مراتع سهند انجام شد. 45 سامان عرفی مرتعی از طریق روش نمونه گیری تصادفی طبقه بندی شده برای مطالعه انتخاب شدند و درنهایت پرسشنامه ارزیابی مالی به صورت تصادفی برای 205 دامدار تکمیل و هزینه ها و درآمدهای دامداری سنتی و شاخص های ارزش حال خالص و نسبت منفعت به هزینه با استفاده از اطلاعات پرسشنامه استخراج گردید. همچنین رانت اقتصادی و ارزش مورد انتظار از دیدگاه دامداری و تولید علوفه برای مراتع مذکور محاسبه شد. سود اقتصادی سالانه به دست آمده از فروش محصول در واحد سطح (فرآورده های لبنی، دام زنده، پشم و مو و کود دامی) رانت اقتصادی نام دارد که از کسر هزینه های آشکار (هزینه های دامداری) و پنهان (هزینه های کارگری دامداران و خانواده آنان در دامداری سنتی) از درآمد ناخالص و تقسیم جواب حاصله بر سطح به دست می آید. ارزش هر هکتار از مراتع موردبررسی ازنظر بهره برداری به صورت دامداری سنتی با تقسیم رانت اقتصادی بر نرخ تنزیل واقعی، محاسبه گردید. برای محاسبات مربوط به توجیه اقتصادی دامداری سنتی در سامان های عرفی مراتع سهند از دو شاخص ارزش حال منفعت خالص ([1]NPV) و نسبت منفعت به هزینه (BCR[2]) استفاده شده است.      

نتایج نشان داد بهره برداران سامان های عرفی مراتع سهند به طور متوسط دارای 19/85 هکتار مرتع هستند و متوسط تعداد دام برای هر بهره بردار در این مراتع 277 واحد دامی است. به طور سالانه هر بهره بردار در دامداری سنتی 14/1994 میلیون ریال هزینه دامداری دارد که قسمت عمده آن مربوط به تامین خوراک و تغذیه دستی دام می باشد. مجموع درآمد هر بهره بردار در طول سال به صورت متوسط 38/2697 میلیون ریال به دست آمد که بخش عمده آن مربوط به فروش دام زنده است. سود اقتصادی به ازای هر بهره بردار در ییلاق 38/1704 میلیون ریال و در قشلاق به ازای هر بهره بردار  10/539  میلیون ریال زیان برآورد گردید. رانت اقتصادی حاصل از بهره برداری سامان های عرفی مراتع سهند برای دامداران 26/8 میلیون ریال برای هر هکتار و ارزش مورد انتظار این مراتع 53/1 میلیون ریال برای هر هکتار برآورد گردید. طبق نتایج توجیه اقتصادی؛ در سناریو با نرخ بهره 14 درصد 712/2 میلیون ریال و در سناریو با نرخ بهره 18 درصد 928/2 میلیون ریال زیان اقتصادی به ازای هر بهره بردار وجود دارد. نسبت منفعت به هزینه در سناریو با نرخ بهره 14 درصد 79/0 و در سناریو با نرخ بهره 18 درصد 76/0 برآورد گردید که نشان دهنده زیان ده بودن واحدهای دامداری در سامان های عرفی مراتع سهند می باشد.

 تحلیل مالی واحدهای دامداری سنتی وابسته به مراتع می تواند اطلاعات و راهنمایی های موردنیاز را در اختیار مدیران مراتع کشور قرار داده و نیز در جریان برنامه ریزی و سیاست-گذاری های اقتصادی کلان کشور و همچنین مدیریت دام وابسته به مراتع کشور، مورداستفاده قرار گیرد. برای رسیدن به سودآوری اقتصادی مطلوب و کاهش فشار دام بر مراتع، اولویت دفتر امور مراتع، باید تهیه طرح های مرتع داری اقتصادی باشد. برای تحقق این امر، باید با استفاده از فناوریهای نوین، هزینه های دامداری را کاهش و با استفاده چندمنظوره از مرتع، مرتعداری را اقتصادی کرد. ارزان کردن مرتع داری، توانمند کردن مرتعداران و بالا بردن رفاه آنان، سه پیش شرط اساسی برای مرتعداری اقتصادی و جلوگیری از تخریب مراتع می باشد.

تصاویر گوگل ارث با توجه به قدرت مکانی بالایشان، منبع ارزشمندی برای شناخت و مطالعه اکولوژیکی عرصه های طبیعی هستند. این تصاویر سالیان متمادی است در اختیار همگان قرار گرفته اما در کشور ما بهره کافی از این دادهای ارزشمند به ویژه در راستای مطالعه پوشش گیاهی و مدیریت بهینه عرصه های طبیعی نشده است. لذا نیاز به استاندارد سازی استفاده از این تصاویر جهت مطالعات واحدهای اکولوژیکی گیاهی به عنوان مبنایی برای مدیریت منابع طبیعی ضروری به نظر می رسد. بنابراین در این مطالعه، دستورالعملی برای تفسیر چشمی تصاویر گوگل ارث جهت استخراج واحدهای اکولوژیک گیاهی با استفاده از شش شاخص کلیدی شکل، بافت، رنگ، تن، الگو و سایه توسعه یافته است.

در این مطالعه، از داده های تصاویر سامانه گوگل ارث مربوط به سال 1397 استفاده شد. بدین منظور ابتدا با استفاده از نرم افزار Offline Map Maker تصاویر مربوط به منطقه مورد مطالعه از گوگل ارث با حداکثر بزرگنمایی مورد نیاز (بزرگنمایی-20) مورد استفاده قرار گرفت. برای تهیه دستورالعمل تفکیک واحدهای اکولوژیک گیاهی از شش شاخص کلیدی تفسیر چشمی تصاویر استفاده شد. به منظور داشتن تکرار کافی در تعریف و به کارگیری این شاخص ها از نظر سه کارشناس بهره گرفته شد. این سه کارشناس با در اختیار داشتن تصاویر گوگل ارث منطقه مورد مطالعه و بر اساس این دستورالعمل اقدام به تفسیر چشمی و تفکیک واحدهای اکولوژیک گیاهی در نرم افزار GIS10.5 Arc کردند در نهایت سه نقشه رقومی تهیه شد. به منظور ارزیابی ثبات دستورالعمل توسعه یافته، نقشه کنترل زمینی نیز با بازدید میدانی و برداشت تعداد 200 نقطه مشاهده از واحدهای مذکور تهیه شد. بعد از تهیه نقشه واحدهای اکولوژیک گیاهی توسط هر یک از کارشناسان، جهت تجزیه وتحلیل دقت و اعتبارسنجی نقشه ها از آنالیز ماتریس خطا استفاده شد. به طوری که با استفاده از نقشه واقعیت زمینی حاصل از نقاط کنترل زمینی برای هرکدام از نقشه ها به صورت جداگانه میزان دقت تولید کننده، دقت کاربر، ضریب توافق کاپا و دقت کل محاسبه شد.

با توجه به شاخص های کلیدی تفسیر چشمی تصاویر تعریف شده در این دستورالعمل نقشه های جداگانه ای از واحد های اکولوژیکی گیاهی توسط هر یک از کارشناسان تهیه شد. نتایج آنالیز ماتریس خطا نشان می دهد که دقت تولید کننده برای واحدهای مورد مطالعه بین 69 تا 96 درصد متفاوت بوده است اما در بیشتر موارد دارای دقت تولید کننده بیش از 80 درصد داشته اند. هم چنین اکثر واحدهای اکولوژیک گیاهی با یک گونه غالب دقت تولید کننده بالاتری را در مقایسه با واحدهایی با غالبیت دو گونه داشته است. در مورد دقت کاربر نیز میزان دقت بین63 تا 96 درصد متغیر است. واحدهای اکولوژیک دوم و سوم دارای دقت کاربر 96 درصدی بودند. شاخص توافق کاپا نیز گویای توافق از 68 درصدی تا 95 درصدی بین نقشه واقعیت زمینی واحدهای اکولوژیک با نقشه های حاصل از طبقه بندی (تفسیر چشمی) کارشناسان بوده است. در حالی که واحد اکولوژیک گیاهی هفتم توافق 68 درصدی را نشان داده است ولی واحدهای اول و چهارم توافقی 95 درصدی را با نقشه واقعیت زمینی نشان داده اند. برای واحدهای اکولوژیک گیاهی با دو گونه غالب علاوه بر میزان دقت تولید کننده، میزان دقت کاربر و ضریب توافق کاپا نیز کاهش یافته است. میزان دقت کلی نقشه های تولید شده توسط سه کارشناس به ترتیب شامل 93، 80 و 90 درصد است که از میزان صحت کلی خوبی برخوردار هستند که نشان دهنده میزان دقت و توان تفکیک مکانی بسیار بالای تصاویر گوگل ارث می باشد.

نتایج نشان داد که در تفسیر چشمی تصاویر گوگل ارث با استفاده از دستورالعمل توسعه یافته، بین کارشناسان توافق معنی داری وجود دارد. بنابراین، تفکیک واحدهای اکولوژیک گیاهی و تهیه نقشه با دقت نسبتا بالایی امکان پذیر می باشد. با توسعه چنین دستورالعملی، با استفاده از عناصر کلیدی معرفی شده، کارشناسان مبتدی و کم تجربه می توانند نقشه های با دقت قابل قبولی را برای مدیریت و ساماندهی بهتر اکوسیستم های مختلف تهیه کنند. اما با توجه به یافته های این تحقیق توصیه می شود این امر برای واحدهایی که از لحاظ ساختاری تفاوت های متمایزی دارند بیشتر استفاده شود تا نقشه های قابل قبول تری را ارایه دهند. همچنین نتایج این تحقیق نشان داد که بیشترین اختلاف نظر بین کارشناسان برای واحدهایی با دو گونه گیاهی بوده است. لذا توصیه می شود مناطقی که ترکیب پوشش گیاهی در آن بیشتر با غالبیت تک گونه های گیاهی ظهور می یابد استفاده از این دستورالعمل می تواند منجر به دقت قابل قبول تر تفسیر چشمی تصاویر گوگل ارث شود.

یکی از دلایل عمده اختلال در رشد و نمو گیاهان وجود شرایط نامطلوب محیطی مانند خشکسالی است که منجربه بروز تنش در گیاهان شده و بقای آن ها را دچار مخاطره می سازد. این درحالی است که تحقیقات نوین بهره گیری از میکروارگانیسم های خاکزی به خصوص باکتری های محرک رشد گیاه را که در رشد گیاهان و همچنین چرخه عناصر غذایی درخاک دخالت دارند را به منظور کاهش آثار منفی تنش های محیطی توصیه می کند. تحقیق حاضر به منظور مطالعه تاثیر باکتری های محرک رشد گیاه بر جوانه زنی، رشد و جذب برخی عناصر غذایی در Dactylis glomerata L. در شرایط تنش خشکی انجام شد.

تحقیق به صورت آزمایش فاکتوریل بر پایه طرح کاملا تصادفی انجام شد. فاکتور اول کاربرد کودهای زیستی در چهار سطح در نظر گرفته شد که عبارت بودند از: کنترل (C، هیچ کود زیستی در این تیمار استفاده نشد)، A=Azotobacter vinelandii، P= Pantoea agglomerans+Pseudomonas putida  و A+P (کاربرد ترکیبی ازتوباکتر و سودوموناس). فاکتور دوم تنش خشکی بود که در سه سطح در نظر گرفته شد و شامل FC (ظرفیت زراعی)، 4/0 ظرفیت زراعی (FC4/0) و 7/0 ظرفیت زراعی (FC7/0) بود. برای تلقیح کودهای زیستی (به صورت پودر) مقدار نیم گرم از هر کود خالص در نیم لیتر آب حل شد و بذرها با محلول آغشته گردید. برای اعمال تنش های خشکی ابتدا ظرفیت زراعی خاک با استفاده از روش وزنی تعیین شد. سپس براساس عدد پایه محاسبه شده برای ظرفیت زراعی مقدار آب لازم برای اعمال تنش های خشکی محاسبه شد. برای محاسبه درصد و سرعت جوانه زنی، شمارش نهال ها به صورت روزانه انجام شد. گونه های گیاهی بعد از90 روز برداشت شدند. طول ساقه و ریشه، وزن خشک زیست توده گیاهی و مقدار جذب نیتروژن، فسفر، پتاسیم، روی، آهن، منگنز توسط گیاه اندازه گیری گردید. مورد تجزیه واریانس چندطرفه با استفاده از نرم افزار SPSS  قرار گرفتند. برای مقایسه میانگین ها از آزمون دانکن (سطح 5 درصد) استفاده شد.

نتایج نشان داد که بیش ترین و کم ترین جوانه زنی به ترتیب، مربوط به تیمار  Aدر سطح FC7/0و تیمار کنترل در FC7/0بود. تیمار A+P در مقایسه با کاربرد جداگانه کودهای زیستی تاثیر کمتری در کاهش تنش خشکی بر جوانه زنی گیاه داشت. حداکثر طول ساقه و ریشه و وزن خشک گیاه مربوط به تیمار ازتوباکتر در تنش 4/0 بود. درحالی که تیمار P در تنش 4/0 کم ترین طول ریشه و ساقه و وزن خشک گیاه را داشت. حداکثر جذب پتاسیم توسط گیاه در تیمار A در شرایط FC و بیشترین مقدار آهن و روی در کاربرد سودوموناس در تنش 7/0 اندازه گیری شد. تیمار  A+Pدر تنش 4/0 کمترین جذب آهن، روی و منگنز را نشان دادند. نتایج نشان داد کاربرد ازتوباکتر در مقایسه با سودوموناس در کاهش تنش خشکی در گیاه موثرتر است. همچنین استفاده جداگانه از کودهای زیستی مورد مطالعه در مقایسه با تیمارهای ترکیبی تاثیر بیشتری در کاهش اثرات تنش خشکی بر گیاه داشت.

 به طور کلی بروز تنش خشکی، رشد  D. glomerata L.را بهطور قابل ملاحظهای کاهش داد. کاربرد باکتریهای محرک رشد با کاهش اثرات منفی تنش خشکی باعث بهبود رشد گیاه در شرایط تنش خشکی شدند. ازتوباکتر باعث افزایش جوانهزنی، وزن خشک گیاه، افزایش طول ریشه و ساقه گیاه شد. باکتری سودوموناس نیز باعث کاهش تاثیر تنش خشکی بر رشد گیاه شد، هرچند که در مقایسه با ازتوباکتر تاثیر سودوموناس در کاهش اثرات تنش خشکی بر رشد گیاه کمتر بود. لذا باتوجه به این نتایج به منظور بهبود رشد و عملکرد گیاه در شرایط خشکی تلقیح بذر این گیاه با ازتوباکتر توصیه می شود.

گرده افشانی تعاملی با یک تاریخ تکاملی طولانی است که نقش مهمی بر موفقیت باروری گیاهان دارد. بدون گرده افشان ها، بسیاری از گیاهان نمی توانند تولید مثل داشته باشند. گونه های گون بزرگ ترین جنس از گیاهان گل دار جهان و شامل 18 درصد کل فلور کشور هستند که اطلاعات کمی در مورد بیولوژی تولید مثلی این گون ها وجود دارد، این در حالی است که بسیاری از جنس های این گونه ها در مناطق جغرافیایی مختلف، نادر هستند و گرده افشان های خاص خود را دارند. هدف از این تحقیق بررسی گرده افشانی برخی از گونه های گون نادر و فراوان به منظور ارزیابی عوامل موثر بر روی نادر بودن گون ها است.

در این مطالعه گرده افشانی 6 گونه گون علفی شامل سه فرم رویشی علفی نادر (As. caraganae، As. heterophyllus و As. holopsilus) و سه فرم رویشی علفی فراوان (As. angustiflorus، As. curvirostris و As. effusus) و 6 گونه گون بوته ای شامل سه فرم رویشی بوته ای نادر (As. cephalanthus، As. camphylanthus و As. cemerinus) و سه فرم رویشی بوته ای فراوان (As. verus، As. susianus و As. rhodosemius) بر اساس مقایسه ویژگی های فنولوژیکی گیاه شامل حداکثر ارتفاع گیاه، زمان گلدهی، تعداد کل گل های تولیدی، طول عمر گل و مجموعه بذر تولیدی بین گونه های گون نادر و فراوان مورد بررسی قرار گرفت. برای هر گونه مورد مطالعه تعداد بیست پایه برای نمونه برداری انتخاب شد و به مدت 15 دقیقه برای هر کدام تعداد دفعات بازدید حشرات گرده افشان ثبت شد. جهت تعیین ارتباط بین عمل گرده افشان ها با نادر و فراوان بودن گونه های گون، مجموعه بذر تولیدی گونه ها مورد مقایسه قرار گرفتند و در پایان میانگین کل داده ها با روش تجزیه واریانس یک طرفه در قالب طرح کاملا تصادفی مورد آزمون مقایسه میانگین قرار گرفتند.

نمونه برداری از گونه های گون نادر و فراوان در مجموع منجر به شناسایی 9 گونه زنبور گرده افشان (Apis melifera، Megachili sp، Osmia sp، Eucera sp، Andrena sp، Anthophora sp، Xylocopa sp، Bombus zonatus و Bombus armeniacus) از سه خانواده (Apidae، Megachilidae و Andrenidae) شد. در مورد گونه های گون علفی نتایج بدست آمده نشان داد بیشترین تعداد گل و بیشترین تعداد گرده افشان (گونه As. effusus)، حداکثر ارتفاع گیاه (گونه As. angustiflorus)، بیشترین توده بذر (گونه های As. angustiflorus و As. effusus) و کمترین ارتفاع گیاه و نیز کمترین تعداد گل (گونه As. curvirostris) مربوط به گونه های گون فراوان بود. گونه های گون علفی (نادر و فراوان) از نظر فصل گلدهی تفاوتی با هم نداشتند ولی طول عمر گل در گونه های گون نادر (گونه As. heterophyllus) بیشتر بود. نتایج نتایج بدست آمده از گونه های گون بوته ای نشان داد بیشترین تعداد گل و بیشترین تعداد گرده افشان (گونه As. rhodosemius)، حداکثر ارتفاع گیاه (گونه As. susianus) و بیشترین توده بذر (گونه As. Verus) مربوط به گونه های گون فراوان بود. و کمترین تعداد گل، گرده افشان و ارتفاع گیاه (گونه As. cemerinus) مربوط به گونه های گون نادر بود. از نظر فصل گلدهی گونه های نادر (فصل بهار) و فراوان (فصل تابستان) متفاوت بودند و طول عمر گل در گونه های گون نادر (گونه های As. Camphylanthus و As. Cephalanthus) بیشتر بود.

 نتایج نشان داد که در گونه های همجنس و با فرم رویشی مشابه، هر اندازه تعداد گل ها زیادتر باشند و این گونه ها ارتفاع بزرگ تری داشته باشند باعث جذب گرده افشان های بیشتری می شوند که در نهایت منجر به توده بذر تولیدی بیشتر در گونه مورد نظر می گردد. علاوه بر آن، این احتمال وجود دارد که گونه های همجنس برای کاهش رقابت در جذب گونه های گرده افشان، زمان گلدهی خود را تغییر داده اند و هر میزان فاصله این تفاوت زمانی نسبت به زمان گلدهی اکثریت گونه ها بیشتر باشد موفقیت گونه مورد نظر نیز بیشتر می باشد.

آتش سوزی در مراتع آثار مخربی را در سیمای سرزمین، عملکرد و خدمات اکوسیستم های مرتعی بر جای می گذارد. علیرغم تلاش های متخصصان، تصمیم گیران، ذینفعان و ادارات دولتی در دهه های اخیر برای کاهش اثرات آتش سوزی، تعداد آن و خسارات اقتصادی و انسانی مرتبط با آن، در سراسر جهان در حال افزایش است. یکی از مهم ترین اقدامات برای کاهش آسیب های ناشی از آتش سوزی، پیش بینی و پیشگیری از وقوع آتش سوزی است که مبتنی بر تعیین محدوده خطر یا مناطق مستعد و بالقوه برای آتش سوزی می باشد. هدف از این تحقیق شناسایی و تعیین مناطق حساس به آتش سوزی در مراتع قشلاق محمدقلی شهرستان اراک استان مرکزی می باشد.

مراتع مورد مطالعه به مساحت 3100 هکتار با اقلیم خشک تا نیمه خشک در 15 کیلومتری جنوب شرق شهر اراک در استان مرکزی واقع شده است. ارتفاع منطقه 1900 تا 2500 متر از سطح دریا و میانگین بارندگی 225 میلی متر، اکسترم های حرارتی منطقه 11- (بهمن) تا 35 درجه سانتی گراد (مرداد) است. بمنظور پهنه بندی خطر آتش سوزی در منطقه از 9 عامل درجه شیب، جهت شیب، ارتفاع از سطح دریا، زمین شناسی، کاربری اراضی، فاصله از جاده، فاصله از شبکه آبراهه، خاک شناسی و درصد پوشش گیاهی استفاده شد. رویدادهای آتش سوزی به عنوان مبنایی برای پیش بینی وقوع آتش سوزی در آینده در نظر گرفته شدند. مناطق غیر آتش سوزی نیز مشخص و انتخاب شدند. برای پهنه بندی و پیش بینی آتش از دو مدل ماشین بردار پشتیبان (SVM) و مدل جنگل تصادفی (RF) استفاده شد. به منظور ارزیابی نتایج این مدلها از نمایه های آماری ضریب تبیین (R2: همبستگی بین داده های مشاهده ای و برآوردی)، ریشه دوم میانگین مربعات خطا (RMSE: انحراف مقادیر پیش بینی شده با مقادیر مشاهده شده) و ضریب کارایی (CE: بین منفی بی نهایت و 1 قرار دارد، هرچه به یک نزدیک تر باشد بیانگر کارایی بالاتر مدل در پیش بینی است) استفاده گردید. خروجی مدل های جنگل تصادفی و ماشین بردار پشتیبان بین 1 و صفر قرار دارد که به 5 (طبقه) منطقه با خطرات خیلی کم تا خیلی زیاد آتش سوزی تقسیم می شود. مدلها مهم ترین متغیرهای موثر در آتش سوزی گذشته را شناسایی کرده و سپس به پهنه بندی خطر آتش سوزی در منطقه خواهند پرداخت.

به ترتیب متغیرهای پوشش گیاهی، جهت، شیب و ارتفاع بیشترین تاثیر را در آتش سوزی داشتند و متغیرهای زمین شناسی، کاربری اراضی، فاصله از جاده، فاصله از شبکه آبراهه و خاک شناسی به دلیل داشتن ضرایب نامناسب و غیر معنی دار از فرآیند مدلسازی حذف شدند. حساس ترین طبقه شیب در وقوع آتش سوزی، طبقه 25-12 درصد و بالاتر از آن و طبقه 8-12 کمترین وقوع آتش سوزی را دارد. همچنین بیشترین آتش سوزی در ارتفاع 2100-1900 متر و کمترین آن در ارتفاع 2500-2400 رخ داده است. به لحاظ جهت نیز دامنه های جنوب غربی و جنوب بیشترین و دامنه های شمالی و جهت بدون شیب کمترین وقایع آتش سوزی را داشته اند. پوشش گیاهی نیز با فراهم کردن مواد سوختی لازم، بیشترین وقوع آتش سوزی را در پوشش 75-50 درصد و کمترین آن را در پوشش زیر 25 درصد نشان داده است. با توجه به نتایج حاصل از اجرای مدل ها، مدل ماشین بردار پشتیبان با ضریب کارایی 86/0 و خطای 05/3 در مرحله آزمون، مدل دقیق تری در این مطالعه می باشد. همچنین نتایج به دست آمده نشان داد که ازلحاظ خطر آتش سوزی، 11 درصد مراتع موردمطالعه در طبقه خیلی کم، 16 درصد در طبقه کم، 35 درصد در طبقه خطر متوسط، 17 درصد در طبقه خطر زیاد و 21 درصد در طبقه خطر خیلی زیاد قرارگرفته است.

 شیبها و ارتفاعات بالا با پوشش گیاهی حداکثری (منبع سوختی مناسب) منطقه و شدت چرای کمتر، بیشترین وقایع آتش سوزی را دارند. در حالیکه در پوشش های اندک به دلیل ناکافی بودن ماده سوختی و در شیب های پایین به دلیل تغییر کاربری مراتع به زراعی احتمال رخداد آتش سوزی کمتری دارند. محدوه جهت جنوب نیز با دریافت حرارت خورشیدی بیشتر، پوشش غالب گون و گرامینه های یک ساله مواد سوختی مناسبی برای آتش سوزی فراهم می کند. از بین مدل های انتخابی نیز، مدل ماشین پشتیبان بردار نسبت به مدل جنگل تصادفی عملکرد بهتری در پهنه بندی و پیش بینی خطر آتش سوزی داشت که ناشی از توانایی آن در ادغام متغیرهای ورودی زیاد بدون تغییر آنها می باشد و با برقراری ارتباطات غیرخطی بین متغیرها، عوامل موثر را شناسایی می نماید و می تواند اطلاعات ارزشمندی جهت کنترل و پیشگیری از آتش سوزی برای مدیران عرصه های مرتعی فراهم کند.

مراتع به عنوان بخش مهمی از منابع طبیعی، نقش اساسی در بهبود یا افول شرایط اقتصادی و اجتماعی جوامع محلی و بهره برداران روستایی دارد. پس از ملی شدن جنگل ها و مراتع در سال 1341، در قوانین مصوبه سال 1348 برای اولین بار بهره برداری از مراتع به صورت طرح مرتع داری مدنظر قرار گرفت. طرح های مرتعداری با هدف تقویت شاخص های بوم شناختی و بهبود شاخص های اقتصادی و اجتماعی بهره برداران تدوین و اجرا می گردند که ارزیابی اثرات آنان به منظور سیاست گذاری و اتخاذ برنامه های مدیریتی مراتع ضروری است. طرح های مرتع داری یکی از ابزارهای اصلی مدیریت و بهره برداری از مراتع ایران است که در جهت حذف یا کاهش تخریب ها و مدیریت بهینه و پایدار مراتع اجرا می شوند. در این تحقیق، اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح های مرتعداری شهرستان بیجار در استان کردستان مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفت.

با توجه به اهداف کاربردی مطالعه، از روش پیمایشی و اسنادی به منظور جمع آوری داده ها و اطلاعات استفاده شد. منطقه مورد مطالعه شامل عرصه های مرتعی 9 طرح مرتعداری خاتمه یافته در شهرستان بیجار در شرق استان کردستان بود. جامعه آماری شامل دو گروه بهره برداران ذینفع طرح های مرتعداری و کارشناسان آشنا به موضوع مورد مطالعه و مرتبط با طرح های مرتعداری بودند. 175 خانوار بهره بردار بر اساس فرمول کوکران و تطبیق با جدول کرجسی و مورگان به عنوان نمونه های مطالعاتی انتخاب و به روش تصادفی در تکمیل پرسشنامه ها مشارکت داشتند. همچنین 24 کارشناس نیز در انجام تحقیق مشارکت کردند. پس از تایید روایی پرسشنامه ها با استفاده از نظر متخصصان و کارشناسان خبره، به منظور بررسی پایایی پرسشنامه ها از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که این مقدار برای کارشناسان و بهره برداران به ترتیب برابر 81/0 و 84/0 به دست آمد که نشان از قابلیت اعتماد مناسب پرسشنامه ها داشت. پرسشنامه های تحقیق علاوه بر ویژگی های جمعیت شناختی، مشتمل بر سوالاتی در خصوص تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم طرح های مرتعداری اجرا شده بر وضعیت اقتصادی-اجتماعی و معیشتی بهره برداران در مقیاس طیفی لیکرت بود. اولویت بندی اثرات اقتصادی و اجتماعی از طریق میانگین رتبه ای انجام شد. بررسی نرمال بودن داده ها با آزمون کولموگراف-اسمیرنوف انجام گرفت و پس از تایید نرمالیته داده ها، به منظور مقایسه دیدگاه کارشناسان و بهره برداران در ارتباط با اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح های مرتعداری از آزمون پارامتری تی استیودنت مستقل استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS20 انجام گرفت.

نتایج نشان داد ممانعت از تغییر کاربری اراضی مرتعی، بهبود وضعیت آب شرب دام و افزایش اعتماد بهره برداران به اهداف و برنامه های بخش اجرایی منابع طبیعی به ترتیب با کسب میانگین های 04/4، 96/3 و 92/3 مهم ترین اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح های مرتعداری در شهرستان بیجار از دیدگاه کارشناسان بوده است. اما از دیدگاه بهره برداران، تقویت حس تعلق و مالکیت بهره برداران نسبت به مراتع، تقویت روحیه اجتماعی و مشارکت جامعه محلی در اجرای طرح و افزایش وحدت و انسجام اجتماعی بهره برداران سامانه عرفی به ترتیب با میانگین های 16/4، 92/3 و 88/3  مهم ترین اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح های مرتعداری اجرا شده بودند. در اکثریت شاخص های اقتصادی و اجتماعی اجرای طرح های مرتعداری، تفاوت آماری معناداری بین دیدگاه و نظرات کارشناسان و بهره برداران مشاهده نشد (05/0<P) اما از نظر کارشناسان، اثرات جلوگیری از تغییر کاربری اراضی مرتعی (0001/0=P) و افزایش اعتماد بهره برداران به اهداف و برنامه های بخش اجرایی منابع طبیعی (012/0=P) به طور معناداری بیشتر بوده است اما از نظر بهره برداران، افزایش وحدت و انسجام اجتماعی بهره برداران (003/0=P)، تقویت حس تعلق و مالکیت بهره برداران نسبت به مراتع (019/0=P)، تقویت روحیه اجتماعی و مشارکت جامعه محلی در اجرای طرح (012/0=P) به طور معناداری بیشتر ارزیابی شدند. اثرات اقتصادی از نظر بهره برداران به طور معناداری کمتر از کارشناسان بوده است (05/0<p). اما بین نظرات کارشناسان و بهره برداران در اثرات اجتماعی تفاوت معنی داری مشاهده نشد (05/0<P).

 با توجه به نتایج تحقیق، اجرای طرح های مرتعداری در منطقه مورد مطالعه فقط در تحقق برخی از شاخص های اقتصادی و اجتماعی بالاخص اهداف اجتماعی تا حدودی اثربخشی داشته است و در برخی زمینه های دیگر مانند درآمدزایی، اشتغال زایی، رفع بیکاری و کاهش مهاجرت اثر معناداری نداشته است. میزان رضایت کلی از اجرای طرح های مرتعداری از دیدگاه هر دو گروه مورد مطالعه به دلیل عدم موفقیت در رفع نیازهای اقتصادی بهره برداران در حد بالایی نبوده است. بنابراین نیاز است طرح های مرتعداری با دقت، حساسیت و جدیت بیشتری تدوین و اجرا گردند. در نهایت، شناخت و استفاده از ظرفیت ها و منابع، استفاده چندمنظوره مراتع، جذب تسهیلات و سرمایه های بخش خصوصی و دولتی و ارایه تسهیلات مناسب می تواند زمینه موفقیت بیشتر و بهبود اثرگذاری طرح های مرتعداری و مدیریت اصولی مراتع را فراهم آورد.